Tuesday, November 25, 2008

Ինչպէ՞ս Հայերը օգնեցին Թուրքերին

Արթին Առաքելեան

Պատմութիւնն, առհասարակ, այնքան ուսուցանելի կողմեր ունի որոնք ընթերցելով մարդ մի կերպ կարծես նաեւ կեանքի դասեր է քաղում դրա իւրաքանչիւ էջից: Այդ ընթացքում բացառութիւն չի կարող լինել Հայ ժողովրդի պատմութիւնը, որը գլխաւորաբար մեր համար ունի շատ ուսուցանելի դասեր: Բոլոր ժողովուրդների համար, եւ այդ թւում նաեւ հայերի համար, անհրաժեշտ է, գոնէ մէկ անգամ, կարդալ իր ժողովրդի, ազգի, երկրի ու քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, դասեր քաղելով, ծանօթանալ իր ազգի պատմական յաջողութիւնների, ու ինչու չէ նաեւ գլխաւոր սխալների ու բացթողումների հետ:
Այս նախաբանից յետոյ, այս յօդւածում նպատակ ունեմ թռուցիկ կերպով ակնարկել մեր վերջին 100 ամեակում տեղի ունեցած երեք պատմական դրւագների, որոնք կարելի է ուսուցանելի համարել (գոնէ իմ համար այդպէս է եղել): Ուրեմն այս գրութիւնն ոչ պատմագիտական ծանրակշիռ յօդւած է եւ ոչ էլ ես պատմաբան լինելու հաւակնութիւն ունեմ, պարզապէս այս շաբաթ ցանկացայ քաղաքական վերլուծութեան փոխարեն մի քիչ էլ անդրադառնալ պատմութեանը, մի առարկայ, որը միշտ հետաքրքրել է ինձ բայց երբեք ինձ չի յաջողւել աւելի լուրջ ուսումնասիրութեան թեմայ դարձնել դա:
Մեր պատմութիւնից կարելի է բազմահազար դասեր քաղել, այն էլ այնպիտի դրւագներից, որոնք այս յօդւածում բերւած դրւագների համեմատութեամբ շատ աւելի կարեւոր եւ ճակատագրական են եղել: Բայց այստեղ մեջբերւած դրւագները, մի քիչ տարբերւելու է միւսներից, այն պատճառով, որը այս դրւագներում մէջբերւել են այն բաժինները, որտեղ հայերը լուրջ օգնութիւն են ցուցաբերել Թուրք ժողովրդին, պատմութեան ընթացքում իրենք դիրքերը ամրապնդելու գործում:
Ինչոր է անցնենք բուն թեմային:

Առաջին դրւագ՝ Հայերը Օսմանեան կայսրութեան «լաւագոյն» ծառայողները

Հայերը շատ կարեւոր դեր ու նշանակութիւն են ունեցել Օսմանեան կայսրութեան եւ յատկապէս արքունիքի մեջ: Օսմանեան արքունիքի մեծտոլոս «Ամիր»-ները (իշխան) հայեր են եղել: Հայ իշխաններն առհասարակ Թագաւորական արքունիքում զբաղւում էին հարկահաւաքով: Այդ իշխանները ժամանակի ընթացքում, իրենց հարստութեան շնորհիւ կարեւոր պաշտօններ ապահովեցին իրենց համար: Այդ իշխանների մեծամասնութիւնն ապաշնորհ անհատներ էին, բայց մի քանիսը նաեւ դրական բարեկարգումների հեղինակներ հանդիսացան:
Նախ թոյլ տւէք մի փոքրիկ ցանկ ներկայացնել Օսմանեան կայսրութիւնում աշխատող ազդեցիկ հայ իշխաններից ու նրանց գործունեութիւնից:

Իշխան Սեղպոս եւ Իշխան Շնորք – 1720-ին Պոլսում մի քանի դպրոցներ շինեցին հայերի համար: Նշելի է, որ 70 տարի անց, կրկին անգամ հայ իշխանների միջոցով, Պոլսում հիմք դրւեց առաջին որիւորդաց դպրոցը:

Իշխան Աբրահամ – Նա 1824-ին Թուրքիայի առաջին տպարանը հիմք դրեց:

Իշխան Յովհաննես Դուզեան եւ Իշխան Մկրտիչ Ջեզայերլեան – Թուրքիայի մաքսատները լիովին աշխատում էին նրանց վերահսկողութեան տակ:

Իշխան Դադեան – 1795-ից սկսեալ Թուրքիայի սպառազինութիւնն ու վառոդի պահեստները վերահսկում էին Դուզեան տոհմի միջոցով:

Իշխան Դուզեան – Նա արքունիքում զբաղւում էր ոսկրչութեամբ, եւ յետոյ նաեւ դրամահատութեան պաշտօնը ստանձնեց:

Իշխան Յարութիւն Բըզջեան – Երբ Իշխան Դուզեանը թագաւորի կասկածների հետեւանքով մահւան դատապարտւեց, նրան փոխարինեց Իշխան Բըզջեանը: Նա նաեւ Պոլսում Հայկական ազգային հիւանդանոցը հիմք դրեց:

Իշխան Յովհաննես Բեկդադեան – Նա արքունիքի կողմից նշանակւել է որպէս թղթի ու պայթուցոկ նիւթերի գործարանների պատասխանատու: Բեկդադեանը նաեւ յաջողեց ստղծել մի այնպիտի գործիք, որի օգնութեամբ հնարաւորութիւն էր ստեղծում դիւրութեամբ ծակել հրացանների խողովակները: Նաեւ Բեկդադեանի հսկողութեամբ Թուրքիայում հիմք դրւեց կաշւի, կողիկի ու երկաթաձուլութեան գործարանները:

Այս ցանկը հնարաւոր է աւելիով ընդարձակել, որը եւ այս էջերի սահմաններից դուրս է: Միայն պիտի նշել, որ հայերը բոլոր պայմաններում, անգամ Աբդուլ Համիդ Բ-ի ժամանակ, որը հայերը խիստ ճնշումների տակ էին ապրում, հայ իշխանները, շարունակաբար կարեւոր դիրքեր էին զբաղեցնում, որոնցից էին բազմաթիւ նախարարներ, հանրայայտ բժիշկներ, ճարտարապէտներ, լուսանկարիչներ, ուսուցիչներ, երաժշտագէտներ, թատերագէտներ, դատախազներ, մամուլի գործիչներ եւ այլն:
Նշելի է, որ 1832-ին ֆրանսացի Ալեկսանդր Բլաքի միջոցով հիմք դրւեց Թուրքիայի առաջին օրաթերթը: Դրանից յետոյ թուրքիայի միակ մամլոյ գործիչնենը հայեր էին: Հայերը երկու տեսակ թերթ էին տպագրում, առաջինը հէնց հայերէն, եւրկրորդը թուրքերն, բայց հայերէն տառատեսակով: Որոշ թուրք պաշտօնատարներ օրւայ լուրերից տեղեկանալու նպատակով հայերէն լեզու էին սովորում, եւ մեծ տոկոսն էլ հայերէն այբենարանը սովորելով փորձում էին կարդալ այն թերթերը, որոնք տպագրւում էին թուրքերէն, բայց հայերէն տառատեսակով: Այդ իսկ պատճառով հայերէն լեզում մեծ տարածում էր գտել այն օրւայ թուրքիայում եւ անգամ 1860 թւականին Ֆուադ Փաշան եւ Ալի Փաշան առաջարկեցին օսմանական հին այբենարանին փոխարինի հայերէն այբենարանը: Նարնք իրենց առաջարկը խորհրդարան ներկայացրեցին, եւ եթէ այնօրւայ խորհրդարանի տագնապները մի քիչ ուշ տեղի ունենար վստահաբար այդ առաջարկը կը հաստատւեր պատգամաւորների կողմից:
Այս բոլորից յետոյ այն գլխաւոր օգնութիւնն, որը հայերը այդ ժամանակաշրջանում թուրքերին ցուցաբեցին այն է, որ 1828-ին երբ Ռուսական բանակը հասել էր Պոլսի դարպասներին եւ քաղաքը չգրաւելու դիմաց 15 միլիոն ռուբլ տուգանք էր պահանջում: Այն ժամանակ Օսմանցի թագաւոր Սուլթան Մահմուդը, իր թագաւորական պահեստում անգամ այդքան գումար չուներ: Նա երկիրը փրկելու համար դիմում է Իշխան Յարութիւն Բըզջեանին, որը այն օրերին դրամահատման մենաշնորհն ուներ: Բըզջեանը սուլթանին օգնելու նպատակով, թագաւորական դրամահատարանի բոլոր արծաթնեն ու պղինձները հաւաքագրեց ու դրանցից դրամ հատեց, յետոյ դրանք այնօրւայ շուկաներում վաճառեց, ու այդ վաճառքից գոյացած ոսկիներով կարողացաւ ռուսական բանակի պահանջած տուգանքը վճարել ու փրկել երկիրը: Եւ այսպիսով, այնօրւայ Թուրքիան փրկեց հայ իշխանը:
Այն ժամանակւայ հայ իշխաններն այնքան կարեւոր դիրքեր էին գրաւել, որ կամաց կամաց որոշ թուրք շրջանակների մտահոգութեան պատճառ դարձան: 1860 թւականներից սկսեալ, թուրք իշխանները հայերին սահմանափակելու նպատակով փորձեցին այլեւս նրանց կարեւոր դիրքեր չյանձնել: Առհասարակ պատասխանատուներին թուրք էին նշանակում, եւ հայերին նշանակում էին որպէս նրանց օգնականները: Որոշ պատմաբանների մօտ կայ նաեւ այն տեսակէտը, որ հայոց ցեղասպանութիւնը նաեւ ուներ տնտեսական դրդապատճառներ, երբ թուրքերը հայերին երկրից հեռացնելով ու կոտորելով, գրաւում էին նրանց բոլոր ունեցւածքը:
(Այս բաժնի համար, որպէս աղբիւր օգտագործւել է Հ. Աճառեանի անաւարտ մնացած «Հայերի դերը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ» ուսումնասիրութիւնը)

Երկրորդ դրւագ՝ հայերի անմիաբանութիւնը

Երբ թուրքերը Օսմանեան կայսրութեան տարածքներում սկսեցին զանազան ճնշումներով, սանձել հայերին եւ նրանց հեռու պահել կարեւոր դիրքերից ու պաշտօններից, հայերը նաեւ դիմեցին պայքարի զանազան միջոցներին: Ինչպէս գիտէք այդ պայքարների արդիւնքում Արեւմտահայաստանում տեղի ունեցաւ հայ-թուրք զինեալ պայքար նաեւ: Բազմաթիւ ֆիդաեական շարժումներ, փորձում էին պաշտմանել հայութեանն ու հայկական գիւղերը: Բայց ճիշտ այդ պայմաններում, հայերն ինչպէս միշտ... միաբանւելու փոխարէն դարձան անմիաբան եւ ներքին քաշքշուկների հետեւանքով նաեւ անկարող մնացին ինքնապաշտպանւելուց:
Անմահանուն Գարեգին Նժդեհն այդ մասին այսպէս է գրում. «Հայկական կուսակցութիւնների քաղաքական պայքարը խորապէս պառակտեց հայ ժողովրդին՝ թուլացնելով նրա դիմադրական ուժն այն պահին, երբ, Թուրքիայում տեղի ունեցող յեղափոխական իրադարձութիւններին համապատասխան, հայութիւնից պահանջւում էր լինել համերաշխ, միակուռ, ընդունակ ինքնապաշտպանութեան: Հայութեան ակտիւ տարրերը, ի ուրախութիւն մեր արտաքին թշնամիներին, այդ օրերին, երբ սուլթանական բռնակալութեան դէմ պայքարող Երկրի հայերը նրանց աղաչում էին ուղարկել ղեկավար ուժեր ու զինամթերք, իրենց ժամանակը եւ ուժը վատնում էին ներքին ճակատում: Բռնկւած ներքին հակամարտութեամբ՝ նրանք թշնամուն հնարաւորութիւն ընձեռեցին անզիջում եւ անպատիժ շարունակել հայերի ոչնչացման քաղաքականութիւնը»:
Այս դրւագը նորութիւն չի հայերիս համար, եւ պատմութեան գրքերը թերթրլով տասնեակ նման դրւագներ կարելի է մէջբերել: Կարծես ըստ երեւոյթի այսօր նաեւ մենք հայերս չենք կարողացել դաս առնել նման դրւագներից, եւ շարունակաբար շարունակում ենք վարւել այնպէս, ինչպէս էր անցեալ դարում:
(Այս բաժնի աղբիւրն է՝ Գարեգին Նժդեհի Հատընտիր, էջ 682, Երեւան, 2006թ.)

Երրորդ դրւագ՝ Ռոմանտիզմ

Ռոմանտիզմը վատ բան չէ, եւ առհասրակ անհատներ ունեն իրենց իդէալն որը հարմար պայմաններում ձգտում են իրականացնել դրանք: Բայց երբ խօսքը քաղաքականութեան եւ ռազմավարութեան մասին է, թոյլադրելի չէ առաջնորդւել ռոմանտիզմով, այլ պիտի լինել իրատես: Այս մասին ՀՀ Առաջին Հանրապետութեան վարչապետ Ա. Խատիսեանը իր գրքում յիշատակում է մի ուշագրաւ դրւագ: Խօսքը 1919-ի Փետրւարին Արեւմտահայաստանի եւ Հայաստանի նորանկախ Հանրապտութեան միացումի մասին է, երբ այդ միացումի հետեւանքով հայերը իրենց պահանջներն են ներկայացնում թուլացած եւ պառակտւած Թուրքիային: Նա գրում է. «Դժբախտաբար, եթէ ճիշտ ու անհրաժեշտ էր երկու Հայաստաններու միացման գործողութիւնը, սահմաններու վերաբերմամբ հայ ժողովուրդը, յանձին իր ղեկավար շրջանակներու, մեծ սխալ գործեց չափազանց մեծ պահանջներ առաջադրելով, առանց հաշւի առնելու իր ուժերն ու միջազգային կարելիութիւնները: Մենք մինչեւ ԿԻԼԻԿԻԱ պահանջելով անկարելի դարձուցինք որեւէ բանաւոր համաձայնութիւն ոչ միայն Թուրքերուն հետ այն պահուն, երբ անոնք տկար էին եւ անոնց հետ դեռ կարելի էր խօսիլ, այլ նաեւ շահագրգռւած մեծ պետութիւններու հետ: Ճիշտ է, մեր մէջ կային քաղաքական գործիչներ, ինչպէս Ռուբէն Տէր Մինասեանը, Քաջազնունին, որոնք չափաւոր պահանջներու կողմնակից էին, բայց ճնշող մեծամասնութիւնը «զիջումներու» մասին լսել անգամ չէր ուզեր:
Ամէն պարագայի տակ պէտք է ըսել, թէ Հայաստանի սահմաններու մասին Երեւանը անհամեմատ աւելի չափաւոր ու զուսպ էր, քան մեր գաղութները Փարիզի գլխաւորութեամբ, որոնք ոտար, յաճախ անպատասխանատու մարդոց ներշնչումներուն ենթարկւելով անկարելիութեանց ետեւէն ինկան եւ երբեմն կատարւած իրողութեանց առջեւ դրին նաեւ Հայաստանի կառավարութիւնը:»
Սա ինքին խօսուն դրւագ է, ուր ներկացրել է Խատիսեանը, եւ ցաւով է գրում այդ մասին:
(Այս բաժնի աղբիւրն է՝ Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը, Ալ. Խատիսեան, Լիբանան, 1968թ.)

Եզրափակում

Այս երեք դրւագներով փորձեցինք պատմական օրինակներով ներկայացնել մեր պատմութեան մէջ տեղի ունեցած այն դէպքերի մասին, որի արդիւնքում մեր ժողովուրդը զրգանքներ է ստացել: Նախ օտարամօլութիւնը, կամ օտարին աւելի լաւ ծառայելը, երկրորդը գլխաւոր թշնամու դէմ պայքարելու ժամանակ ներքին քաշքշուկներն ու անհամաձայնութիւնը, եւ երրորդն էլ ստեղծւած հարմար առիթը ճիշտ չօգտագործելը, երբ մեծամասնութիւնը տառապում է ռոմանտիզմով:
Հարցը հետեւեալն է, թէ այսօր՝ 21-րդ դարում, մենք հայերս մեր պատմութիւնից դաս առել ենք, թէ կրկին անգամ, պատմութիւնից անտեղեակ լինելու բերումով, կրկնում ենք նոյն պատմական սխալները:
Դրա պատասխանը թողնում ենք ընթեցողներին:

Վաղանցի՞կ յոյսեր

Արթին Առաքելեան

Ինչպէս, որ սպասում էինք, Բարաք Օբաման, երկարաշունչ ընտրապայքարից յետոյ, ի վերջոյ դարձաւ Սպիտակ տան առաջին «Սեւ» նախագահը: Օբաման յաջողեց իր «Փոփոխութիւն» նշանաբանով յաղթել իր տարեց եւ փորձառու մրցակից՝ Ջոն Մաք Քէյնին: Յարկ է նշել, որ Օբամայի յաղթանակի գլխաւոր հովանաւորն էր հենց ԱՄՆ-ի գործող նախագահ Ջոջ Բուշ կրտսերը: Բուշն ու իր վարչակարգը, իրենց, այսպէս ասած, ծայրայեղական քաղաքականութիւնների պատճառով, Սպիտակ տան կարմիր աթոռը նւիրեցին աւանդական իրենց մրցակից՝ Դեմոկրատական կուսակցութեանն ու դրա թեկնածու՝ սեւամորթ Բարակ Օբամային: ԱՄՆ-ի այս շրջանի ընտրութիւններն, ինչպէս, որ բացականչում էր հենց ինքը Օբաման, իրօք պիտի փոփոխութիւնների ու նորութիւնների ընտրութիւններ անւանել: Առաջին նորութիւնը կարելի է ասել կանանց դերն էր: Առաջին անգամւայ համար մի կին սենատոր իր թեկնածութիւնն էր յայտնել, մասնակցելու համար 2008-ի ընտապայքարին. նա Հիլարի Քլինթոնն էր, որը եւ ներկուսակցական ընտրութիւնների արդիւնքում իր տեղը զիճեց սենատոր Բարաք Օբամային: Կանանց դերը նաեւ աչքառու էր Հանրապետական կուսակցութեան մօտ, երբ Մաք Քէյնը կանանց քւէն շահելու նպատակով, որպէս իր տեղակալ, նշանակեց Սարա Փէյլինին: Բայց 2008-ի ԱՄՆ-ի ընտրութիւնների երկրորդ եւ գլխաւոր նորարարութիւնը պիտի համարել Օբամայի ներկայութիւնը: ԱՄՆ-ի պատմութեան ընթացքում, առաջին անգամ լինելով, մի սեւամորթ սենատոր, ոչ միայն մասնակցեց ընտրութիւններին, այլ նաեւ ընտրւեց որպէս ԱՄՆ-ի 44-րդ նախագահը: Սա ինքին նշանակում է, թէ ԱՄՆ-ն նոր փուլ է մտնում, եւ Ամերիկացի ընտրազանգւածը, գոնէ հասարակական ոլորտում, այլեւս կառչած չի նախկինից աւանդ մնացած սովորութիւններին ու նորմերին:
ԱՄՆ-ում հնչած «Փոփոխութեան» կարգախօսը, չսահմանափակւելով միայն Ամերիկայի տարածքում, տարածւեց աշխարհով մէկ, վարագելով բազմաթիւ անհատների: Այդ «վարագումների» շարքում մի կերպ նաեւ «վարագւեց» Իրանի նախագահ՝ Մահմուդ Ահմադինեժադը, եւ նա Իրանի 30 ամեայ Իսլամական Հանրապետութեան պատմութեան ընթացքում, դարձաւ առաջին նախագահն, որը մէկ օր անց շնորհաւորական ուղերձ յղեց ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահին:
Իրանում, թէ հասարակութեան եւ թէ դիւանագիտական մակարդակներում, աւելի քան մէկ տարի է ինչ խօսւում եւ քննարակւում է ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրութիւնների թեման: Իրանի հասարակութեան մեծամասնութիւնն, ինչպէս ամբողջ աշխարհում, ցանկանում էր Օբամային տեսնել որպէս ԱՄՆ-ի նախագահ: Չէ որ նա «Փոփոխութիւն» էր քարոզում...:
Դիւանագիտական ոլորտում, առհասարակ, պարզ չէին արտայայտւում թէ ցանկանում են, ո՞ր թեկնածուին տեսնել որպէս ԱՄՆ-ի յաջորդ նախագահը, բայց անուղղակի կերպով՝ հարցազրոյցների ընթացքում, խօսում էին ի շահ Օբամային: Թեեւ այդպէս էր, բայց նախագահ Ահմադինեժադն ամիսներ առաջ, մի հարցազրոյցի ընթացքում Օբամայի յաղթանակն անհաւանական էր տեսնում, այսպէս նախատեսելով, թէ «ԱՄՆ-ի ուժային կառոյցները թոյլ չեն տայ մի սեւմորթ դառնայ Ամերիկայի նախագահ»: Բայց գոնէ այսօր պիտի ասել, որ նախագահը սխալւում էր:
Պիտի հարցնել, թէ արդեօ՞ք Օբաման, որը նախընտրական շրջանում ասում էր թէ պատրաստ է Իրանի ղեկավարութեան հետ առանց նախապայմանների բանակցել, իսկապէս կարողութիւնն ունի իր քարոզած փոփոխութիւնները, նաեւ արտաքին քաղաքականութեան մէջ գործադրել, ու դրական յարաբերութիւններ ստեղծել Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան հետ: Արդեօ՞ք նախագահ Ահմադինեժադը, իրօք հաւատացել է Օբամայի խօստացած փոփոխութիւններին, թէ՞ փորձում է, Իրանում տաբու դարձած ԱՄՆ-ի հետ յարաբերութիւնների հարցի նախաձեռնութիւնն իր ձեռքն առնելով, Իրանի առաջիկայ նախագահական ընտրութիւններում իր դիրքերն ամրացնել:
Նախ պատասխանեմ առաջին հարցին: Ճիշտ է, որ Իրանում, առհասարակ դիւանագէտները ցանկանում էին Օբամային տեսնել, որպէս ԱՄՆ-ի նախագահ, բայց փակ շրջանակներում գոնէ, շատ էլ չէին ցանկանում Օբամային: Ճիշտ է իրականում որեւէ իրանցի դիւանագէտ չենք կարող գտնել, որը հրապարակաւ պաշտպաներ Հանրապետական Մաք Քէյնին, բայց ըստ որոշ մեկնաբանների տւեալներով, Իրանի վերնախաւը, մի կերպ Հանրապետականներին աւելի էր գերադասում քան Դեմոկրատականներին, այն էլ մի քանի պատճառով. նախ այն, որ Դեմոկրատականների առհասարակ մշակած քաղաքականութիւնները, հակառակ Հանրապետականներին, աւելիով հիմնւած է «նուրբ քաղաքականութեան» վրայ, ինչը, Հանրապետականների մօտ «կոշտ» է: Երկրորդն այն, որ Հանրապետականներն, որը ամենուրեք խօսում էին ռազմական յարձակումի մասին, եւ դա միջազգային ոլորտում վնասում էր նաեւ ԱՄՆ-ի վարկին, Աֆղանիստանում եւ Իրաքում անավարտ մնացած պատերազմի, ու նաեւ միջազգային տնտեսական տագնապի հետեւանքով, անկարող էին մնացել Իրանի վրայ ռազմական յարձակում իրականացնելուց եւ փորձում էին իրանին տնտեսական շրջափակումներով մեկուսացնել աշխարում, որը եւ փաստերն ապացուցում են այն իրականութիւնը, թէ իրանին յաջողւել էր դիմադրել այդ շրջափակումներին: Բայց հակառակ Հանրապետականներին, Դեմոկրատները, որոնց վարկը միջազգային մակարդակում բարձրացել է Օբամայի շնորհիւ, Իրանին մօտենալու են աւելի «նուրբ» ձեւերով: Մինչեւ այսօր, աշխարհը քննադատում էր Իրանի հանդէպ Բուշի որդեգրած ծայրայեղական դիրքորոշումները, ու դատապարտելով դրանք Իրանի հարցում չեր միանում ԱՄՆ-ին: Բայց այս պայմաններում, երբ Օբամայի համբաւը միջազգային է դարձել, Դեմոկրատները կը փորձեն աւելի նուրբ միջոցներով, բազմաթիւ երկրներին իր հետ միաւորելով, հաշւի նստել իրանի հետ, այն ինչ իրավիճակը նախկինից աւելով կը դժւարացնի Իրանի համար: Մինչ այսօր Իրանը շահում էր ԱՄՆ-ի վարչակարգի ծայրայեղական յոխորտանքներից, բայց պայմանները կը դժւարանան այն ժամանակ, երբ նոր կառավարութիւնը, որը բնականաբար հաւատարիմ է մնալու ԱՄՆ-ի պետական շահերին, առանց յոխորտանքների, եւ «փոփոխութիւն» քարոզելով, դիմադրելու է Իրանի հետ: Ուրեմն մի խօսքով, պայմանները Բարաք Օբամայի նախագահութեան ժամանակաշրջանում աւելի կը դժւարանան Իրանի համար: Ճիշտ այդ պայմաններում է, որ իրանի վարչակարգը, ԱՄՆ-ի ճնշումներին դիմադրելու նպատակով, ինքը նաեւ պիտի որդեգրի «փոփոխութեան» քաղաքականութիւնը:
Գալով Իրանի առաջիկայ նախագահական ընտրութիւններին, որը 2009-ի գարնան աւարտին է տեղի ունենալու, եւ դրա կապը ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահի հետ, պիտի ասել, որ ըստ մեկնաբանների, Օբամայի ընտրութեան հետեւնքով, իրանում ցանկալի կը դառնան այն թեկնածուներն, որոնք աւելի չափաւոր քաղաքականութեան կողմակիցներ են: Այդ հարցին անդրադարձել ենք նախկինում, եւ բնականաբար Իրանի նախագահական ընտրութիւնների սեմին դրան աւելի մանրակրկիտ կանդրադարնանք:
Ինչ որ է, վերջում պիտի ասել, թէ հակառակ Իրանում գործող բոլոր քաղաքական կողմերին, որոնք փորձում են Իրան-ԱՄՆ յարաբերութիւնների մասին, իրենց արտայայտւած թեր ու դեմ կարծիքներով, իրանի ընտրազանգւածի, եւ ինչու չէ նաեւ միջազգային հանրութեան մօտ վարկ ապահովել իրենց համար, Իրան-ԱՄՆ յարաբերութեան լուծման բանալին միայն ու միայն գտնւում է Իսլամական Յեղափոխութեան առաջնորդ Այաթոլլահ Խամենէիի ու Իսլամական Յեղափոխութեան Պահապան Խորհրդի մօտ: Պարզ ասած, նմանատիպ հարցերը վեր են երկրի նախագահի իրաւասութիւններից: Բայց թէ իրանի վարչակարգն ի՞նչ դիրք է որդեգրելու ԱՄՆ-ի նոր կառավարութեան նկատմամբ եւ Ամերիայի իշխանութեան հետ յարաբերութիւններ մշակելու հարցում, ոչ մէկին պարզ չէ, եւ միայն մնում է այն, որ ԱՄՆ-ի հետ յարաբերութիւն սկսելու կողմնակիցներն իրանում յոյս ունեն, թէ նախագահի կատարած քայլերը, համահունջ են Առաջնորդի եւ պահապան խորհրդի հետ, եւ հակառակը՝ յարաբերութիւնների հակառակորդներն այն կարծիքի են թէ նախագահն գործել է իր նախագահական սահմաններում, եւ ԱՄՆ-ի հետ յարաբերութիւն մշակելը, համահունջ չի երկրի Առաջնորդի տեսակէտների հետ:
Այդ իրավիճակում մեզ մնում է միայն զննել առաջիկայ ամիսներում տեղի ունեցող քաղաքական անցուդարձները, որոնց միջոցով ի վերջոյ կը պարզւի թէ Օբաման եւ իր կառավարութիւնն ի՞նչ քաղաքականութիւն կորդեգրեն Իրանի նկատմամբ, եւ արդեօ՞ք իրանի նախագահի, այսպէս ասած, յոյսերը, որոնք պատճառ դարձան որպէս Իրանի առաջին նախագահ շնորհաւորել ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահին, վաղանցիկ են, թէ՞ իրօք կարելի է մի ինչ որ յոյսեր փայփայել:

Ինչո՞ւ է ակտիւացել ԼՂՀ-ի հակամարտութեան հարցը


Արթին Առաքելեան

ՌԴ նախագահ՝ Դիմիտրի Մեդւեդեւը, Հոկ. 21-ի Հայաստան կատարած իր այցելութեան ընթացին յայտարարեց, թէ՝ «շուտով Մոսկւայում Ղարաբաղի հակամարտութեան հարցի կարգաւորման ուղղութեամբ տեղի կունենայ եռակողմ հանդիպում, Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Ռուսաստանի նախագահների ներկայութեամբ»: Մեդւեդեւն իր խօսքերի շարունակութեան ընթացքում նաեւ այսպէս արտայատւեց, թէ՝ «բոլորը, Վրաստանի խնդիրներից յետոյ ըմբռնեցին, որ տարածաշրջանում առկայ հակամարտութիւնները պիտի լուծւեն խաղաղասիրական միջոցներով, միջազգային դիտորդների վերահսկողութեամբ»:
Նախքան Մեդւեդեւի Հայաստանեան այցելութիւնը, Ամերիկացի Դանիէլ Ֆրիդը նաեւ յայտարարել էր, թէ՝ ԱՄՆ-ն մտադիր է մինչեւ այս տարւայ աւարտը Ղարաբաղի հարցով մի հանդիպում կազմակերպել Ամերիկայում:
Ներկայ իրավիճակում հարց է առաջանում, թէ ի՞նչ ազդակներ են պատճառ դարձել, որ այսօր թէ ԱՄՆ-ն եւ թէ ՌԴ-ը փորձում են Ղարաբաղի հարցի կարգաւորման խնդրում, նախաձեռնութիւնը խլել միմեանցից:
Մինսկի միջնորդական խումբը իր կառոյցի հետեւանքով 15 տարի է, ինչ հնարաւորութիւն չի ունեցել լուծել ԼՂՀ-ի հակամարտութիւնը, եւ դրան մինչեւ այսօր պահել է «ոչ պատերազմ-ոչ խաղաղութիւն» իրավիճակում: Այդ իրավիճակը մինչեւ այսօր ձեռնտու էր բոլորին, բայց Հարաւային Օսեթիայի խնդրից յետոյ, երբ տարածաշրջանում փոփոխութեան ենթարկւեց ուժային հաւասարակշռութիւնը, բոլոր կողմերը ցանկանում են մի կերպ լուծել Ղարաբաղի չլուծւած հակամարտութիւնը:
Այժմ Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի շահերը Հարաւային Կովկասում բախւել են իրար հետ: Եւրոպան Վրաստան-Ռուսաստան բախումներից յետոյ, երբ լրջօրէն վնասւեց Բաքու-Թբիլիսի-Ջէյհան նաւթամուղը, խիստ մտահոգւած է իր էներգիայի ապահովման հարցով: ԲԹՋ-ը էներգիայի ապահովման այն այլընտրանքն է, որը չի առաքւում Ռուսաստանի վերահսկողութեամբ, եւ Եւրոպան խիստ շահագրգռւած է նւազեցնել իր կախւածութիւնը ռուսական էներգիայից: Կասպից ծովի էներգիան դէպի Եւրոպա տանող ամենայ շահաւետ եւ ձեռնտու ճամբան, Թբիլիսիից բացի, Հայաաստանի ճամբան է, ուր Հայաստանի տարածքից անցնելով հասնելու է Թուրքիա եւ այնտեղի՝ Եւրոպա: Այդ նախագծի իրականացումը, որով շահագրգռւած է ոչ միայն Եւրոպան այլ նաեւ Թուրքիան, պայմանաւորւած է Ղարաբաղի հարցի կարգաւորմամբ, որը դեռ իր մէջ պատերազմական ներուժ ունենալով վտանգում է Եւրոպայի երկարատեւ շահերը:
ԱՄՆ-ն եւս, Օսեթիայի բախումներից յետոյ, խիստ մտահոգւած է Հարաւային Կովկասում իր դիրքերի խարխուլ վիճակի համար: Այնպէս, որ պարզ է, վերջին ամիսներում Ադրբեջանը փորձում է աւելի դրական երես ցոյց տալ Ռուսաստանին, եւ այդ իսկ պատճառով ԱՄՆ-ն փորձում է Ղարաբաղի հարցում միջամտելով, իր դիրքերն ամրապնդի Հարաւային Կովկասում:
Եւ այս ընթացքում, Ռուսաստանը եւս, Վրաստանի հետ ունեցած հինգօրեայ պատերազմից յետոյ, կորցրել է Հայաստանում իր ռազմաբազաների հետ ցամաքային հաղորդակցութեան միջոցները: Այդ հաղորդակցութիւնը նաեւ Ադրբեջանի սահմաններից հնարաւոր չէ, Հայաստան-Ադրբեջան սահմանների փակ լինելու հետեւանքով: Սա կարելի է համարել այն բազմաթիւ դրդապատճառներից մէկը, որոնց պատճառով Ռուսաստանը փորձում է դերակատար լինել Ղարաբաղի հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման հարցում: Նաեւ որպէս այլ դրդապատճառ կարելի է ասել, որ Ռուսաստանը Օսեթիայի հարցից յետոյ, փորձում է աւելի ակտիւութիւն ցուցադրել տարածաշրջանում, ԱՄՆ-ի եւ ՆԱՏՕ-ի առաջխաղացման դէմը առնելու նպատակով:
Այստեղ փորձեցի միայն մի քանի կետով մատնանշել այն դրդապատճառները, որը շահագրգռում է մեծ պետութիւններին, ներգրաււել Ղարաբաղի հարցի կարգաւորման գործընթացում:
Այստեղ նաեւ գոյութիւն ունի մի մտահոգութիւն, եւ այն Իրանի բացակայութիւնն է: Հարաւային Կովկասի հարցերում Իրանի ներկայութիւնը կարող է հաւասարակշռել բոլորին, եւ կանխել տարածաշրջանի խնդիրները ծայրահեղական մոդելներով լուծելու ձկտումները: Մտահոգութիւնը սկսում է այնտեղից երբ Թուրքիայի կողմից առաջարկւած «Կովկասեան» անվտանգութեան պայմանագրում ներառւած չէ Իրանի անունը:
Հայաստանի համար խիստ կարեւոր է, թէ նման պայմաններում, երբ գերուժերը փորձում են իրենց երկարատեւ շահերը ապահովելու նպատակով, տարածաշրջանում մի ինչ որ առկախւած խնդիր կարգաւորել, ներկայ լինի Իրանի նման կարեւոր երկիր, որը եւ իր ազգային անվտանգութեան հարցերից ելնելով, փորձելու է տարածաշրջանում պահպանել հաւասարակշռութիւնը: Դա նաեւ Հայաստանի օգտին է, որը իր պատմութեան մէջ ունի 1918-1920 թթ. –ի նման իրադարձութիւն, երբ խորհրդայնացած Ադրբեջանը եւ Քեմալական Թուրքիան միանալով Սովետական Ռուսաստանին պատերազմ յայտարարեցին դեռ անկախ մնացած Հայաստանի դէմ, որի հետեւանքով Հայաստանը, ոչ միայն կորցրեց իր անկախութիւնը, այլ նաեւ կորցրեց Արեւմտեան Հայաստանի, Արցախի ու Նախիջեւանի տարածքները:

Twitter Delicious Facebook Digg Stumbleupon Favorites More

 
Բլոգը պատրաստել է Արթին Առաքելյանը