Տագնապալից օրեր՝ ԱՄՆ-ի տնտեսութեան համար

ԱՐԹԻՆ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ

ԱՄՆ-ի չորրորդ ամենամեծ բանկ «Լիման բրադերզ»-ի (Lehman brothers) սնանկութեան լուրը, որ սեպտ. 15-ին յայտարարւեց, մեծ արձագանգ ունեցաւ ԱՄՆ-ի բորսայի վրայ:

«Լեման բրադերզ»-ը, որ իր աշխատանքը սկսել էր 1850-ին եւ յաջողել էր 1930-ին Ամերիկայում պատահած տնտեսական տագնապից անցնել, այն էլ երբ մօտաւորապէս բոլոր բանկերը սնանկացել էին, այս անգամ չկարողացաւ անցնել ԱՄՆ-ի բնակարանի շուկայում առաջացած տագնապից: «Լեման բրադերզ» բանկի սնանկացումի լուրից անմիջապէս յետոյ՝ «Դաւ Ջոնզ»-ի ցուցանիշը 500 միաւոր անկում ունեցաւ: Սա, սեպտ. 11-ի դէպքից յետոյ, ամենամեծ անկումն էր, որ մէկ օրւայ ընթացքում է տեղի ունեցել: Նրանով հանդերձ, որ դեռ պարզ չէ, թէ ինչ է լինելու սոյն բանկի մօտ 613 միլիարդ դոլար պարտքի ճակատագիրը, պիտի սպասենք «դոմինոյի արդիւնք»-ին, որը պատահելու է բոլոր ամերիկեան ու ճապոնական ընկերութիւնների համար, որոնք այդ բանկի բաժնետէրերն էին: Սեպտ. 15-ին, երբ «Լեման բրադերզ» բանկը յայտարարեց իր սնանկացումը, նոյն օրը «Մերիլ Լինչ» (Merrill Lynch) ներդրումային բանկը, որը մէկ տարւայ ընթացքում իր բաժնետոմսերի 80%-ի արժէքը կորցրել էր, «Բանք օֆ Ամերիքա»-ի (Bank of America) սեփականութեան տակ անցաւ: Հակառակ ԱՄՆ-ի Կենտրոնական բանկի բոլոր փորձերին եւ սանձարձակ դրամի տպագրութեանը՝ ԱՄՆ-ի տնտեսութեան վայրէջքը օրը օրին աւելիով է թափ ստանում: ԱՄՆ-ի Կենտրոնական բանկը սեպտ. 16-ին մի աննախընթաց քայլով 70 միլիարդ դոլար ներմուծեց Ամերիկայի բանկային համակարգում, բայց արդիւնքը միեւնոյնն է:

Ի՞նչ է ԱՄՆ-ի տնտեսութեան ցաւը: Պատասխանը շատ պարզ է: Ամերիկայի ժողովուրդը վերջին տասնամեակներում երկրի արտադրութիւնից շատ աւելին է սպառել: Հէնց այդ անսահման սպառման պատճառով՝ 90-ականների սկզբում պայթուցիկ ձեւով բարձրացաւ ԱՄՆ-ի ժողովրդի ու կառավարութեան պարտքերը: Այն օրերում որոշ տնտեսագէտների մօտ հարց էր առաջացել, թէ ինչքան ժամանակով կարելի է մեծածաւալ պարտքերով շքեղ կենսաձեւը շարունակել:Այսօրւայ տւեալները ապացուցում են, որ այլեւս հնարաւոր չէ շարունակել նախկին կենսաձեւը:Երկու շաբաթ առաջ Ամերիկայի կառավարութիւնը երկու ամենամեծ վարկատու ընկերութիւնների՝ «Ֆանի Մէյ» (Fannie Mae) եւ «Ֆրեդի Մակ» (Freddie Mac), պետականացնելով՝ նրանց մօտ 5 հազար միլիարդ դոլար պարտաւորութիւնները յանձն առաւ: Սա նաեւ ապացուցում է ԱՄՆ-ի տնտեսութեան տագնապի ծաւալները:ԱՄՆ-ի բանկային համակարգը մի բարդ հաշւարկով՝ մինչեւ հիմա փորձել է իւրաքանչիւր մէկ դոլարի դիմաց, որ գոյութիւն ունի իրենց դրամարկղում, 10 դոլար վարկ վճարել սպառողներին: Այս համակարգը ուսումնասիրելով՝ մարդու մօտ գլխապտոյտ է առաջանում, թէ ինչպէս հնարաւոր է մի ֆինանսական ընկերութիւն այն դրամագլուխը, որ իրականում գոյութիւն չունի, որպէս վարկ՝ յանձնի սպառողին եւ դրա դիմաց տոկոս ստանայ: Սա տեսնելով՝ մեզ համար պարզւում է, որ ԱՄՆ-ի տնտեսութեան վիճակը ոչ թէ տագնապալի է, այլ՝ աղէտալի: Վարկերի այդ բարդ համակարգը բարգաւաճ ժամանակներում շատ լաւ է աշխատում, բայց դժւար պայմաններում դառնում է աղէտ, որովհետեւ բանկային համակարգում իւրաքանչիւր դոլարի կորուստը տաս անգամ աւել է ազդելու շուկայի վրայ, այն, ինչ որ այսօր պատահել է Ամերիկայում:

Նրանով հանդերձ, որ այսօրւայ տնտեսական դժւարութիւնը Ջորջ Բուշի նախագահութեան օրերում չէ, որ առաջացել է, բայց Բուշ կրտսերի պաշտօնավարութեան օրերում պատահած երկու պատերազմները ԱՄՆ-ի պարտքերը 90%-ով բարձրացրել են: Մի խօսքով՝ ԱՄՆ-ի ընդհանուր պարտքերը 18-րդ դարից մինչեւ Ջորջ Բուշ կրտսերի պաշտօնավարութեան սկիզբը միայն Բուշի նախագահութեան ութ տարիներում կրկնապատկւել են: Այս բոլորի գլխաւոր դրդապատճառը «նորպահպանողական» կոչւած գաղափարն է, որը 2001-ին մուտք գործեց քաղաքական դաշտ:

Այս բոլորով հանդերձ՝ ԱՄՆ-ի նախագահ Ջորջ Բուշը Ամերիկայի տնտեսութիւնը աշխարհի ամենահզօր տնտեսութիւնն է ճանաչում:Վերջին 30 տարիների ընթացքում առհասարակ բոլոր երկրները իրենց նաւթային կարիքները հոգալու նպատակով՝ իրենց դրամական պաշարները դոլարով լցրեցին, որովհետեւ նաւթը միայն դոլարով է առեւտուր լինում:

Դա պատճառ եղաւ, որ դոլարի վարկը բարձրանայ ամբողջ աշխարհում եւ ԱՄՆ-ի Կենտրոնական բանկը բոլորին բաւարարելու նպատակով՝ անսահման դոլար տպագրեց:ԱՄՆ-ի այսօրւայ տագնապը նաեւ վարակելու է այլ երկրների, բայց այս ընթացքում այն երկրները, ինչպիսին են՝ Չինաստանն ու Հնդկաստանը, Բրազիլիան ու Ռուսաստանը, որոնք իրենց ներքին շուկայի պատճառով մեծ զարգացումներ են արձանագրել, ոչ- հեռու ապագայում հեռանալու են դոլարից եւ դրա հետեւանքով՝ նաեւ իր աւարտին է հասնելու դոլարի միահեծան տիրակալութիւնը:

Այս բոլորը տեսնելով՝ հեշտ չէ պատկերացնել, որ ԱՄՆ-ն կրաւորական դիրք է կիրառելու եւ իր տնտեսութեան փլուզման ականատեսն է լինելու: Դրա պատճառով՝ ԱՄՆ-ի տնտեսութեան իրավիճակի վատթարացումը նաեւ առաջացնում է այն մտահոգութիւնը, որ ԱՄՆ-ն իր տնտեսութեան տագնապին յաղթելու նպատակով՝ նոր պատերազմների պատճառ լինի, այն, ինչ որ արել է մինչ այսօր: