Իրան-ԱՄՆ՝ պատմական երկընտրանքի առջեւ

ԱՐԹԻՆ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ

Իրանի հանդէպ «5+1» երկրների սահմանած երկշաբաթեայ ժամկէտն աւարտւեց, եւ ինչպէս բազմաթիւ վերլուծաբաններ համոզւած էին, ոչ մի աչքառու փոփոխութիւն տեղի չունեցաւ, ճիշտ այն պատճառով, որ ներկայ իրավիճակում մեծ փոփոխութիւնների ենթահողը գոյութիւն չունի: Արեւմուտքը, մասնաւորապէս ԱՄՆ-ն, մեծ խոչընդոտների դէմ-յանդիման է՛ թէ Իրանի հարցի դիմաց, եւ թէ՛ ներքին ճակատում:

Նաւթի բարձր գները այնպէս են ձեւաւորել միջազգային շուկան, որ ամենափոքր տեղաշարժն ու փոփոխութիւնը ցնցում են այդ կենսական նիւթի արդէն խարխլւած շուկան: ԱՄՆ-ում ընտրութիւնների տարի է եւ հանրապետականները գիտակցելով նաւթի գների ազդեցութեան կարողութիւնը՝ մանեւրելու մեծ տարածք չունեն: ԱՄՆ-ի ներքին տնտեսութեան անբարենպաստ պայմաններն ու դրան զուգահեռ՝ տնտեսագէտների բարձրացրած ահազանգը ինքնին շիկացրել են Ամերիկայի ներքաղաքական իրավիճակը: Այս բոլորին պիտի աւելացնել այն, թէ ոչ միայն Իրանն է ըմբռնել ԱՄՆ-ի թոյլ ու խոցելի կէտերը եւ ըստ այնմ պնդում է իր դիրքերի վրայ, այլ Ռուսաստանն ու Չինաստանն էլ ըմբռնելով ԱՄՆ-ի փխրուն դրութիւնը՝ փորձում են մի կերպ հրաժարւել նրա հետ համագործակցելուց:

Ի դէպ Իրանի պահակազօրայինների հրամանատար Մոհամմադալի Ջաըֆարիի կողմից կատարւած վերջին յայտարարութիւնները, ինչպիսին են արդի հակածովային հրթիռների ստեղծումն ու Հորմոզ նեղուցի հաւանական փակումը՝ Իրանի կողմից, չենք կարող պատահական համարել, այն էլ ճիշտ այն օրը, որ Իրանի անվտանգութեան խորհրդի քարտուղար Սաիդ Ջալիլին պիտի հեռախօսազրոյց ունենար Սոլանայի հետ:Այս ընթացքում եւրոպացիներն էլ յատուկ ցանկութիւն չունեն Իրանի դէմ տագնապներն ու ճնշումները զարգացնելով՝ լուրջ եւ աւելի խիստ պայմաններ առաջացնել Թեհրանի համար, որովհետեւ համոզիչ պատճառներ չեն գտնում այդ քայլի համար:

Եւրոպան իր էներգիան ապահովելու գործում խիստ կախւած է Ռուսաստանից, որը լուրջ վտանգում է ամբողջ Եւրոպայի էներգիայի անվտանգութիւնը, եւ Եւրոպան դա գիտակցելով չի ցանկանում Իրանը՝ որպէս էներգիայի ապահովման լուրջ տարբերակ, մխրճւի այնպիսի դաժան պայմաններում, որը եւ էներգիա մատակարարելու գործում անկարող դառնայ: Իրանի դէմ Իսրայէլի կատարած յորդորները համոզիչ դրդապատճառ չեն նկատւում Եւրոպայում՝ Իրանի դէմ լուրջ գործողութիւններ իրականացնելու խնդրում:

Անհերքելի իրականութիւն է թէ ինչքան Արեւմուտքն ու ԱՄՆ-ն Իրանի դէմ աւելացնեն իրենց ճնշումները՝ նոյնքան Իրանում կը հզօրանան հակաարեւմուտք ու հակաամերիկեան ուժերը, որը եւ սրելու է երկկողմ յարաբերութիւնները: ԱՄՆ-ի ներկայ իշխանութիւնները, Իրանի դէմ կատարւած քաղաքական ու տնտեսական շրջափակումները արդարացնելու նպատակով, փորձում են ներկայացնել Լիբիայի օրինակը, երբ խիստ շրջափակումների հետեւանքով՝ Լիբիայի նախագահ Մուաամմար Ղազզաֆին 2003 թւականին դադարեցրեց իր երկրի ատոմական աշխատանքները եւ այդ քայլին ի պատասխան՝ ԱՄՆ-ն Լիբիայի անունը դուրս հանեց «չարութեան առանցք երկրների» ցանկից:

Ռուս վերլուծաբան Անդրէյ Ֆեդիաշինը մի ուշագրաւ ուսումնասիրութեամբ, որը հրապարակւեց օգոստ. 1-ին, քննարկել է այն հարցը թէ արդեօք Արեւմուտքի ճնշումների ու շրջափակումների հետեւանքով էր, որ Ղազզաֆին ծունկի եկաւ: Պատասխանը, ըստ Ֆեդիաշինի, միանշանակ է, ոչ:

Լիբիան 17 տարւայ (1986-2003) ընթացքում շրջափակման մէջ էր: Շրջափակումները 1986-ին սկիզբ առան, երբ Բեռլին քաղաքում պայթեց մի գիշերային ակումբ, ուր զոհւեցին ամերիկացի երեք զինծառայող: Սկիզբ առած շրջափակումները խստացան, երբ 1988-ին Շոտլանդիայի Լաքերբի աւանի երկնքում պայթեցւեց «Պանամերիքան» օդանաւը, ուր զոհւեցին 270 ուղեւորներ: Եւրոմիութիւնը եւ ՄԱԿ-ն 1991-ից սկսեալ՝ լուրջ շրջափակումներ սահմանեցին Լիբիայի համար:Յիշեալ ընթացքը մինչեւ 2003 թ. շարունակւեց: Այդ թւականին Ղազզաֆին նոր դիրքորոշումների յայտարարութեամբ՝ յարմար ենթահող պատրաստեց՝ շրջափակումները կասեցնելու համար եւ այդ ուղղութեամբ նախ 2003-ին կասեցւեցին ՄԱԿ-ի եւ յետոյ 2005-ին ԱՄՆ-ի սահմանած շրջափակումները՝ Լիբիայի նկատմամբ: 2006 թւականին էլ Լիբիան դուրս հանւեց ԱՄՆ-ի արտաքին գործերի նախարարութեան «չարութեան առանցք երկրներ» ցանկից:Այն, ինչ, Ֆեդիաշինը իր ուշագրաւ ուսումնասիրութեան մէջ մատնանշում է, այն է, որ ոչ թէ Արեւմուտքի սահմանած շրջափակումները պատճառ եղան, որ Ղազզաֆին կասեցնի իր երկրի ատոմական աշխատանքները, այլ այն, ինչ որ պատճառ դարձաւ, որ Լիբիան վերանայի իր քաղաքականութիւնները, Սպիտակ տան ուղղակի բանակցութիւններն էին՝ երկրի նախագահ Ղազզաֆիի հետ, այն, ինչ այսօր ԱՄՆ-ն հրաժարւում է կատարել Իրանի նկատմամբ:

2003-ին, երբ Լիբիան միջազգային ահաբեկչութեան հովանաւոր երկրի կարգավիճակից վերածւեց «քաղաքակիրթ» երկրի, Լիբիայում աշխատում էին աւելի քան հարիւր նաւթային ընկերութիւններ, որոնցից ոչ մէկը ամերիկեան չէր: Այդ իրավիճակը զաւեշտալի էր ԱՄՆ-ի համար, յատկապէս ամերիկեան «Ստանդարտ օյլ» (ներկայում՝ «Էքսոն մոբիլ») ընկերութեան համար, որը 1959-ին առաջին անգամ Լիբիայում յայտնաբերեց մեծածաւալ նաւթային հորերը:

Իրանի նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադը ամերիկեան NBC հեռուստաալիքի հետ ունեցած իր բացառիկ հարցազրոյցի ընթացքում խօսեց Իրանում ԱՄՆ-ի դեսպանատան բացման մասին: Նա Բրայան Վիլիամզի հարցին, թէ արդեօք կո՞ղմ էք Իրանում ԱՄՆ-ի շահերի պաշտպան գրասենեակի բացմանը, նրբութեամբ պատասխանեց, թէ այսօր Իրանում գործում է նմանօրինակ գրասենեակ, դա կատարում է Շւէյցարիայի դեսպանատունը, եւ եթէ նոր առաջարկ պիտի լինի, դա դեսպանատուն հիմնելու շուրջ կարող է լինել: Մի խօսքով՝ Իրանը դէմ չէ երկկողմ յարաբերութեան բարելաւման փուլային տարբերակին:

ԱՄՆ-ի ներկայ քաղաքականութիւնը՝ Իրանի նկատմամբ, որը հիմնւած է ուրանի յագեցման կասեցման նախապայմանի վրայ, միայն ջուր է լցնում երկու կողմի, ինչու չէ նաեւ երեք կողմի (գումարել Իսրայէլին) ծայրայեղականների ջրաղացին: Բայց, հակառակ դէպքում՝ երկկողմ բանակցութիւնը, այն էլ առանց նախապայմանի, կը դժւարացնի երկկողմ ծայրայեղական ուժերի գործը եւ այդ դէպքում՝ Իսրայէլը նաեւ կը զրկւի շատ կարեւոր խաղաքարտից՝ ամերիկացի դիւանագէտներին ճնշելու ուղղութեամբ: Ապացոյցի համար կարելի է յիշատակել Իրանի ատոմական կենտրոնի պատասխանատու եւ նախագահի խորհրդական պրն. Աղազադէի խօսքերը, որոնք անցեալ ամսւայ ընթացքում Վիեննայում ասաց ԱԷԿ-ի պատասխանատու Ալբարադէիին, թէ «Արեւմուտքը թող բանակցութիւնները սկսի Իրանի հետ եւ հաւանական է, որ մեծ թւով խնդիրներ՝ կապւած Իրաքին, Լիբանանին եւ նաւթի գներին, լուծւեն»:Այս բոլորով հանդերձ երկու կողմերը նաեւ կարող են այլ ձեւ լուծել միմեանց խնդիրները, ինչպիսին է՝ սպառնալիքով, վախեցնելով եւ դրանց արդիւնքում նաեւ պատերազմով, որոնց հետեւանքով՝ ոչ միայն Իրանն ու ԱՄՆ-ն կը վնասւեն, այլ ամբողջ աշխարհը երկար տարիներ կը տուժի այդ պատճառով: