Իրան- ԱՄՆ յարաբերութիւնների առեղծւածը

ԱՐԹԻՆ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ

Իրան - ԱՄՆ յարաբերութիւնները վերջին 30 տարիների ընթացքում բազմաթիւ վերիվայրումներ է ունեցել: Այս տարիների ընթացքում տւեալները ապացուցել են, որ ԱՄՆ-ն այնքան էլ անհաշտ դիրքեր չի ունեցել. օրինակի համար 1986-ին ԱՄՆ-ի Անվտանգութեան խորհրդի խորհրդական Ռաբըրտ Մաք Ֆառլէյնը մի մեծ կարկանդակով, Աւետարանով ու ԱՄՆ-ի օրւայ նախագահ Ռէյգանի ձեռագրով երկու երկրների սառած յարաբերութիւնները բարելաւելու նպատակով այցելեց Իրան: Այն օրւայ Իրանում երկու գլխաւոր հոսանքների՝ այաթ. Մոնթազերիի եւ Ռաֆսանջանի-Ահմադ Խոմէյնիի (Էմամ Խոմէյնիի զաւակը) միջեւ ուժային պայքար էր ընթանում. ճիշտ այդ ուժային պայքարի պատճառով էր, որ Մակ Ֆառլէյնի գաղտնի այցելութիւնը այաթ. Մոնթազերիի գրասենեակում աշխատող Մեհդի Հաշեմիի խմբի միջոցով բացայայտեց ու զէնքի վաճառական Մանուչեհր Ղորբանիֆարի ձեռամբ ձեւաւորւած բանակցութիւնը պարտութեան մատնեց:Այս բոլոր տարիների ընթացքում Մակ Ֆառլէյնի օրինակով բազմաթիւ բանակցութիւնների առիթներ էր ստեղծել, բայց բոլորը միեւնոյն ճակատագրի են արժանացել: ԱՄՆ-ի գլխաւոր խնդիրը Իրանի իշխանութեան հետ անկախ կողմնակի բազմաթիւ ազդակներից, Իրանի իսլամական գաղափարախօսութիւնն է, որը դէմ է «Արեւմտեան» կոչւած արժէքներին: Իրանի արմատական եւ աւանդապահ հոսանքներին մտահոգում է Իրան-ԱՄՆ դրական յարաբերութեան ճիշտ այդ գաղափարական ու մշակութային բաժինը: Նրանց մտահոգում է այն, թէ Իրան-ԱՄՆ յարաբերութեան բարելաւումով, երիտասադրութիւնը երես կը թեքի իրենցից մերւելով դէպի արեւմտեան մշակոյթն ու արժէքները: Հէնց այս մտահոգութիւնն է, որ պատճառ է դարձել բազմաթիւ բանակցութիւններ (գաղտնի թէ բացայայտ) պարտութեան մատնւեն:
2000 թւականին վերը նշւած գլխաւոր դժւարութեանն աւելացաւ մի այլ դժւարութիւն եւս: Այդ թւում ԱՄՆ-ի իշխանութեան գլուխն անցան նոր պահպանողական գաղափարական ու արմատական հոսանքները: Նոր պահպանողականները, որոնք մեծամասնաբար հրեաներ են, առաջին անգամ ԱՄՆ-ի նախագահ Ռէյգանի ժամանակ քաղաքականութեան ասպարէզ եկան եւ մի քանի տարի անց, ի վերջոյ, իշխանութեան գլուխ անցան: Նրանք հետեւում էին գերմանացի փիլիսոփայ Լէօ Շտրաուսի (Leo Strauss) մտքերին, որոնք շատ նմանութիւններ ուներ 16-րդ դարի իտալացի փիլիսոփայ Նիկոլօ Մակիաւելիի մտքերին:

Նոր պահպանողականները պաշտօնապէս ծնունդ առան «Ամերիկեան նոր հարիւրամեակի նախագիծ» (PNAC-Project for new american century) կոչւած մտքի կենտրոնից (Think Tank): Այս կենտրոնը 2000-ին հրապարակեց մի զեկոյց, որը անւանւեց «Ամերիկայի պաշտպանութեան համակարգի վերակառուցում» եւ սկիզբ դրւեց ԱՄՆ-ի նոր պահպանողականների շարժմանը:Ուշագրաւ է, որ տւեալ զեկոյցի ստորագրողները 2000-ից յետոյ, երբ գործի գլուխ անցաւ Ջորջ Բուշ կրտսերը, զբաղեցրին ԱՄՆ-ի կառավարութեան ազդեցիկ պաշտօնները:

Մատնանշելի է, որ PNAC-ի հրապարակած «Ամերիկայի պաշտպանութեան համակարգի վերակառուցում» զեկոյցում պահանջւում էր մի նոր Փեռլ Հարբըր, որից յետոյ ԱՄՆ-ն հնարաւորութիւն կունենար պաշտպանւելու պատրւակով տարբեր ռազմական յարձակումներ իրագործել եւ աշխարհում տիրական դարձնել ԱՄՆ-ի ռազմական հեգեմոնիան: Այս նախագիծը առաջին անգամ բացայայտեց սկանդինաւական «Սանդէյ հերալդ» օրաթերթը:

Այդ զեկոյցի հրապարակումից մէկ տարի անց աշխարհը ականատես եղաւ սեպտ. 11-ի տխրահռչակ դէպքին: Պիտի նշել, որ սեպտ. 11-ը, Փեռլ Հարբըրից յետոյ երկրորդ յարձակումն է, որ պատահել է ԱՄՆ-ի սահմաններից ներս:Այսօրւայ ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականութիւնը ճշտող հոսանքը երեք հարցում բախման մէջ է Իրանի հետ:
Ա. ԱՄՆ-ի առաջին հարցը էներգիան է: Այս հոսանքը համոզւած է, որ ԱՄՆ-ն իր ռազմական ուժի միջոցով պիտի տիրանայ եւ վերահսկի տարածաշրջանի նաւթահորերին: Նրանց կարծիքով՝ ԱՄՆ-ի այս ռազմավարութեան իրագործման գլխաւոր սպառնալիքը Իրանն է: Իրանը ոչ միայն խոչընդոտում է ԱՄՆ-ի այս ռազմավարութեան իրագործմանը, այլեւ տարբեր իսլամական շարժումներին հովանաւորելով՝ վտանգում է Միջին Արեւելքի ԱՄՆ-ի դրածոյ իշխանութիւններին: Նաեւ Իրանը իր աշխարհագրական դիրքերի պատճառով՝ կարող է վտանգել Հորմոզ նեղուցի ճամբան:

Բ. Երկրորդ հարցը Իսրայէլն է: ԱՄՆ-ն ու Իսրայէլը աւելի մտահոգ են Իրանի հովանաւորութիւնը վայելող հակաիսրայէլական շարժումներից՝ քան Իրանից:Իսրայէլը հզօր բանակ ունենալով հանդերձ՝ պարտութիւն կրեց Լիբանանի 33 օրւայ պայքարում եւ դա ապացուցում է, որ հակաիսրայէլական աշխարհազօրայինները պայքարելու բարձր ունակութիւն ունեն՝ անգամ Իսրայէլի բանակի դէմ: Իրանը հակաիսրայէլական խմբակցութիւնների հովանաւորելով՝ ոչ միայն խանգարում է Իսրայէլի ծայրայեղ ղեկավարներին, այլ խոչընդոտում է Իսրայէլ-Պաղեստին եւ մի խօսքով՝ Իսրայէլ-Արաբական աշխարհ խաղաղութեան գործընթացը:

Գ. Երրորդ հարցը Իրաքն է: ԱՄՆ-ը, որը Իրաքի նաւթահորերին վերահսկելու, Իսրայէլի անվտանգութիւնն ապահովելու եւ իր հեգեմոնիան տիրական դարձնելու նպատակով՝ ներխուժել էր Իրաք, այսօր մեծ խոչընդոտի առջեւ է կանգնած եւ այն երկրի անկայունութիւնն ու իր մարդկային եւ նիւթական հսկայածաւալ կորուստն է: Այս իրավիճակը խիստ վնասել է ԱՄՆ-ի վարկին՝ թէ՛ ներքին, եւ թէ՛ արտաքին ճակատում: Բայց, նաեւ Իրաքից հեռանալն էլ նշանակում է Միջին Արեւելքի տարածաշրջանը իր էներգիայի հսկայ աղբիւրներով յանձնել Իրանին:

Այս իրավիճակը խիստ խանգարում էր ԱՄՆ-ին եւ կամաց-կամաց բարձրացնում Իրանի վրայ յարձակման հաւանականութիւնը: Այդ ընթացքում մի շարք դէպքեր պատճառ դարձան, որ ԱՄՆ-ն հրաժարւի յարձակումից: Նախ պայթեց Իսրայէլ-«Հեզբօլլահ» 33-օրեայ պայքարը, որի աւարտին Իսրայէլը պարտութիւն կրեց: Յետոյ սկսեց նոր պահպանողական դէմքերի ուժից հեռացումը: Օրւայ պաշտպանութեան նախարար Ռամսֆելդին փոխարինեց Ռաբըրտ Գէյթզը, որը պաշտպանում է Իրանի հետ դիւանագիտական միջոցով հարցերը լուծելու տարբերակը: Շարունակութեան մէջ հեռացան նաեւ՝ Փօլ Վոլֆովիցը, Ռիչարդ Փեռլը, Դագլաս Ֆիսը, Սկուտըր Լիբին եւ միայնակ թողեցին Դիկ Չէյնիին:

Այս ընթացքում նաեւ երեւան եկան Իրանի բալեստիկ հրթիռները, որոնք փոխեցին տարածաշրջանի ռազմական հաշւարկները:Եւ, ի վերջոյ, ԱՄՆ-ի տեղեկատւական կենտրոնների զեկոյցը, որ ապացուցում էր, որ Իրանը 2003 թ.-ից կասեցրել է ատոմական ռումբ ձեռք բերելու նախագիծը, վերջին հարւածը հասցրեց Իրանի դէմ ռազմական յարձակում իրագործելու նախագծին:ԱՄՆ-ն վերջին տասնամեակում Իրանի վարչակարգը տապալելու նպատակով՝ տարբեր միջոցների է դիմել՝ արտերկրի ընդդիմութիւն, ցեղային ապստամբութիւն, տնտեսական շրջափակում, ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդի բանաձեւ եւ, ի վերջոյ, յարձակման սպառնալիք: Այս վերջինն էլ ԱՄՆ-ի տեղեկատւական կենտրոնների զեկոյցով անկարող դարձաւ: Այս բոլորից յետոյ հիմա ԱՄՆ-ի համար մնում է մէկ տարբերակ եւ այն Իրանի էներգիայի արտածման ոլորտում միջազգային ներդրումների սառեցումն է:Իրանը իր նաւթարդիւնաբերական սարքերը նորոգելու համար՝ խիստ կարիք ունի միջազգային դրամական հսկայական ներդրումների: Ըստ Իրանի պետական այրերի յայտարարութեան՝ եթէ միջազգային դրամական ներդրումները չիրականանան, տասը տարի յետոյ Իրանը նաւթի արտահանման կարողութիւն չի ունենայ: ԱՄՆ-ն Իրանի նկատմամբ իր սպառնալիքները շարունակելով՝ անկայուն է դարձնում Իրանի ներքին շուկան եւ այդ միջոցով Իրանում միջազգային դրամական ներդրումները զրոյի մակարդակի է հասցնում:Ինչպէս որ այս վերջին տասնամեակն է մեզ ապացուցել, ամէն մի արգելքի համար մի ելք է գտնւում, եւ այս վերջին արգելքի համար էլ մեծ հաւանականութեամբ մի ելք կը գտնւի: Մի խօսքով՝ Իրան-ԱՄՆ երկկողմ յարաբերութիւնների առեղծւածը այս կերպ լուծել հնարաւոր չէ. լուծման գլխաւոր տարբերակը՝ դա իրատեսական տարբերակն է:Այդ իսկ պատճառով՝ խիստ կարեւորութիւն են ստացել՝ ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրութիւնների նախընտրական ելոյթները եւ Իրանի առաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնները: