Հայերն ու հրեաները

Ցեղային-պետական զուգահեռներ

Ռուբէն Անգալադեան

(Ռուբեն Անգալադյան)

Download : PDF տարբերակ

20-րդ դարում այս երկու ժողովուրդները ստացան, իսկ աւելի ճիշտ՝վերանւաճեցին սեփական տուն, պետութիւն ունենալու իրաւունքը, թէեւհրեաների միայն տասը տոկոսն է ապրում իսրայէլում (նոյնքանիռլանադացիներ ապրում են իրենց պատմական հայրենիքում), իսկ հայերիմօտաւորապէս 17 տոկոսը՝ Հայաստանում եւ Ղարաբաղում:

Իւրաքանչիւր ժողովուրդ սեփական քաղաքական կամքի եւ ինտելեկտիչափով (այս ամբողջութիւնն էլ ազգային երեկւակայութիւնն է կամ այնիրականութիւնը, որն ինքն է կառուցում իր գիտակցութեան մէջ)բացայայտում ու վերլուծում է աշխարհը: Լինում են ժողովրդի թեթեւ կամծանր հիւանդութեան ժամանակահատւածներ, երբ իրականութեանգիտակցութիւնը չի համընկնում բուն իրականութեան հետ: Այստեղից էլ՝ժողովրդի գործունէութեան անհամարժեքութիւնը եւ որպէս արդիւնք՝տեսանելի կամ ոչ-տեսանելի պարտութիւն:

Ազգային պետութիւն ստեղծելու ձգտումը (որոշակի ցեղային տարածքումկազմակերպւել որպէս փոխյարաբերութիւնների կայուն ու կուռհամակարգ) երկու ժողովուրդները դրեւորել են գոյատեւմանբազմադարեայ տառապալից պայքարով, իսկ ստեղծելու նախաշէմին՝ անցելցեղասպանութեան գողգոթայի միջով: Ընդորում՝ ե՛ւ մէկը, ե՛ւ միւսժողովուրդը կորցրել է իր էթնոսի համարեայ կէսը:

Այդուհանդերձ, երկու ժողովուրդների դէմ իրականացւածցեղասպանութիւնների միջեւ կամ ոչ քիչ էական տարբերութիւններ.

-Հրեական ցեղասպանութիւնը կատարւել է պատմական հայրենիքից հեռու,իսկ հայկականը՝ սեփական ցեղային տարածքներում:

-Ժողովրդի կործանումից բացի, հայերը անդարձ կորցրին ողջ արեւմտահայմշակոյթն ու զրկւեցին իրենց պատմական հայրենիքի մեծ մասից, որտեղապրել էին հազարամեակներ շարունակ:

-Հրեայ ժողովուրդը, որպէս կանոն, սփիւռքում բնակւում է քաղաքներում,ու յատկապէս քաղաքային բնակչութիւնն ու քաղաքային մշակոյըոչնչացւեցին Բ համաշխարհային պատերազմում, իսկ հայերի դէպքումոչնչացւեց ինչպէս գիւղացիութիւնը, այնպէս էլ քաղաբնակները:

-Հերական ցեղասպանութիւնը իրագործւել է Եւրոպայի տարբերերկրներում ու նախկին ԽՍՀՄ-ի եւրոպական մասում, եւհամաշխարհային հանրութիւնը, յաղթանակ տանելով գերմանականֆաշիզմի դէմ, դատապարտեց այն, ինչը հրեաներին իրաւունք տւեց ստանալբարոյական ու ֆինանսական, ինչպէս նաեւ իրաւական փոխհատուցում:

Աւելին՝ հրեական ցեղասպանութեան փաստն ինքնին կարող է ծառայելարդի հրեական սփիւռքի կեանքում, որպէս բաւական լուրջ իմունիտետ:Այդ ամէնը տրւած չէ հայերին:

-Թուրքերն այսօր էլ պատրաստ չեն ընդունել սեփական չարագործութեանփաստն ընդդէմ մարդկութեան, իսկ Գերմանիան, ինչպէս նաեւ նրա այնօրերի դաշնակից պետութիւնները, անգամ չէզօք Շւէյցարիան,խոստովանում են ցեղասպանութիւնն իր բոլոր դրեւորումներով ուպայքարում ֆաշիզմի որեւէ արտայայտման դէմ:

-Երկրորդ համաշխահային պատերազմի աւարտին (երբ իրագործւել էրչարագործութիւնը հրեայ ազգի նկատմամբ) աշխարհը պատրաստ էրխոստովանել սեփական մեղաւորութիւնը, քանզի այն կատարւել էր ոչ թէքաղաքակիրթ ժողովուրդների աչքից հեռու, այլ հէնց Եւրոպայում: Ասենք,որ հրեայ ազգն էլ, ի տարբերութիւն հայերի, աւելի կազմակերպւած էր,աւելի նախապատրաստւած մտայնական ու քաղաքական առումներով,ֆինանսապէս առաւել հարուստ էր, որպէսզի պաշտպաներ իր օրինականիրաւունքները: Աւելին, նա պատրաստ էր ստեղծել իր սեփականպետութիւնը, որին ձգտում եւ ինչը իրականացնում էր հետեւողականօրէնհամարեա 20-րդ դարի ողջ առաջին կէսում:
-Հայաստանը խորհրդանացւեց (ինչը նշանակում էր նաեւ տարածքայինկորուստ, երբ Լենին-Ստալին ալյեանսը՝ մի կողմից, Աթաթուրքն էլ՝ միւս,երրորդն էլ՝ հայ քաղաքական թուլութիւնն ու կարճատեսութիւնը,անօգնականութիւնն ու շփոթւածութիւնը թոյլ տւեցին նրանից խելել ոչմիայն ողջ Արեւմտեան Հայաստանը, այլեւ Արեւելեանի մի մասը՝Նախիջեւանի մարզը, Դաշտային ու Լեռնային Ղարաբաղը եւ այլ հողեր:

-Հրեայ ժողովրդի ներսում մի քանի կառոյցներ գործում էին չափազանցարդիւնաւէտ, այդ թւում՝ հրեական համաշխահային կոնգրեսը, ամերիկայիսինագոգների խորհրդին կից յուդայական քաղաքականութեանուսումնասիրութեան ու ծրագրաւորման կենտրոնը Նիւ Եօրքիհամալսարանում, Սինագոգների կոնգրեսը եւ այլն: Ասենք,յուդայականութիւնն էլ՝ նրա հոգեւոր հայերը, նրա ազգային խորագոյնաւադնոյթները, որոշից դեր խաղացին համաշխարհային հրեականութեանճակատագրում արտամական շրջադարձի համար՝ կազմակերպւածութեանառումով, ինչը եւ ստեղծում է երջանիկ ապագայի իրական հեռանկարներ:

-Ինչպէս եւ երկու հազար տարի առաջ, այսօր նոյնպէս հրեաները մօտ ենայն բանին, որ ստեղծեն մարդկութեան ինչ-որ համընդհանուր դիմանկար,նրա աշխարհըմբռնման էութիւնը: Աշխարհի տարբեր երկրներում եւգիտութեան ու մշակոյթի տարբեր բնագաւառներում հրեաներիմտայնական ու հոգեւոր աշխատանքն ունի բարձր եւ շատ դէպքերում՝զարգացման միանման մակարդակ: Իսկ եթէ հաշւի առնենք նրանցմիաւորւած կամքը, իմաստաւորման, իրականութեան արտացոլմանմիացեալ վեկտորը, նրանց չափզանց բեւեռային մօտեցումը ինչպէսազգային մշակոյթի աւանդոյթների խորքում, այնպէս էլ մշակոյթումմշտապէս արդիական լինելու ձգտումը (ինչը ակնայայտ երեւաց 20-րդդարում), ապա կարելի է խօսել ժամանակի որոշակի հատւածումհամայշխարհային քաղաքակրթութեան բաւական առարկայականհայեացքի մասին:

Աւելի քան հազար տարւայ ընթացքում հայ ժողովուրդը «կարողացաւ» ոչմիայն կորցնել վերնախաւ ազնւականութիւնը, այլեւ նման ընտրութեանանհրաժեշտութիւնը: Ընտրութեան այդպիսի լծակները կորսւած են, ու դեռանյայտ է, թէ ե՛րբ կարող են վերականգնւել: Իսկ առանց այդ չափանիշիանկարելի է հասկանալ ազգի իրական ներուժը՝ ոչնչացւած է նրաիմունիտետը: Հէնց սրանով է բացատրւում ազգային երեւակայութեան մէջիրականութեան զգացման բացակայութիւնը, համազգային, յատկապէսհամեմատական հարցերի լուծման բացարձակ անօգնականութիւնըհասարակութեան ինքնակառավարման կառոյցում: Ստացւում է, որ ամէնմի նոր սերունդ նորովի է բացայայտում աշխարհը, ինչը որ միայն նւազարդիւնաւէտ է դարձնում վերլուծութիւնը, այլեւ բացարձակապէս հարթ-պարզունակ, զգացմունքային: Այսպիսով, ազգային հանրագումարայինփորձը, վերլուծութիւնը, միտքը խղճուկ գոյութիւն է քարշ տալիս, քանզիդրանք հայերի համար վերլուծելը հնարաւոր չէ՝ ներկայ հասարակութեան,ողջ ազգի համակարգւած հայեացքը այն ճշմարիտ որոնումը չէ, ոչ էլ այնճշմարիտ չափանիշը, որոնք օգնելու են հայերին դուրս գալու փակշրջանակից: Ուրեմն, հայերը դժւարութիւններ ունեն ոչ միայնգաղափարների եւ դրանց հերթագայօրէն առաջադրւածութեան ուլուծման, այլ նախեւառաջ իրական տեսակի բացայայտման առումով՝մարդկային ինչ տեսակ կարող է առաջ քաշել, որպէս համազգայինառաջնորդներ: Հրեայ ժողովուրդն ազգային կեանքի այդ կարեւորագոյնմեխանիզմը կարողացաւ պահպանել դեգերումների երկարամաշ դարերիմիջով, թէեւ դա այնքան էլ դիւրին չէր: Իսկ հայերիս դէպքումիրականութիւնը գնահատւում է միայն մասնակիօրէն, քանզի նրանք, ովքերներկայացնում են ազգային պատկերացումները, ի զօրու չեն տեսնելուիրականութեան ողջ պատկերը, այստեղից էլ այն հակամարտութիւնը, ործագում է ազգի եւ աշխարհի, Հայաստանի եւ աշխարհի միջեւ: Այդհակամարտութեան վերլուծութիւնը հիմնականում յանգեցնում է ազգայինկեանքի մի ինչ-որ կեղծ նպատակի եւ պարտութեան: Իսկ ճշմարիտառաջնորդները, որպէս կանոն, կամ լքում են ազգը, կամ նրա ներսում քարշեն տալիս խղճուկ գոյութիւն:Հայերի մէջ «յոյսներն իրենց վրայ դնողները» կամ «միջակացւած-ունիւերսալները» կազմում են ոչ միայն ազգի գերակշռող մարմինը, այլեւհանդիսանում են նրա համատեղ մտքի ու կամքի արտայայտողները: Իսկհրեաների դէպքում ընտրութեան աւանդական մոդելի պահպանման հետմիաժամանակ առաջնորդի բացայայտումը, կազմում է ազգային կեանքիկարեւորագոյն բաղկացուցիչ մասը՝ բոլոր «յոյսներն իրենց վրայ դնողները»,բոլոր «միջակացւած-ունիսւերսալները» ազգային մարմնի ներսում շատամուր ամրացւած են գլխին: Եւ ոչ թէ ամբողջութիւն են կազմում ինչպէսհայերի դէպքում:Ահա թէ ինչու վերջին տարիներում այդքան հայ լքեց երկիրը՝ ազգայինկեանքի ներսում այնքան չնչին է արդարութեան ակնկալիքը, այնպիսիարագութեամբ է կորսւում ազգի դիմադրողականութիւնը, որիմաստաւորման ժամանակ չի մնում:Մի հանգամանք եւս. եթէ ազգի ներսում բոլորն են մտածում համազգայինփրկութեան մասին, եւ ամէն մէկը իր ծրագիրն ունի, նշանակում է, որ չկայայն ազգային կառոյցը, որ յանձն պիտի առնէր այդ առաքելութիւնը. սաապացոյցն է այն իրողութեան, որ պետական համակարգի ներսումբացակայում է ընտրութեան արդարացի մօտեցումը, ուրեմն՝ եւ՝ չկայմիասնական ծրագիր ու միասնական կամք:

Այս իրավիճակը հրեաներիշրջանում տիրում էր մինչեւ 19-րդ դարի կէսերը, հայերի դէպքումշարունակւում է առ այսօր: Վերոբերեալ հանգամանքները թուլացնում ենհայ ազգը, քանի որ այդ «միջակացւած-ունիւերսալներն» ու «յոյսերն իրենցվրայ դնողները», համարեա թէ առանց ջանք թափելու (զգալ է տալիսբազմադարեայ փորձը), շատ դիւրին ներկրւում են օտար էթնոսի մէջ: Իդէպ, նրանց համար աւելի հեշտ է այլ էթնոսի մէջ ներկրւելը, քան սեփականազգի ներսում ընդհանուր լուծում գտնելը:Երկու դէպքում էլ ազգային կեանքի անկայունութիւնն ուերերունութիւնն սկսւում են կեղծ հայրենասիրական կարգախօսներից,հասարակութեան իրական հարցերն ու խնդիրներն առանձնացնելուանկարողութիւնից, իսկ ճշմարիտ ինքնագնահատութեան փոխարէն՝ազգային կեանքի նեքին ուժերի գերագնահատումից:Սակայն, ազգային կեանքի ներսում ե՛ւ հայերը, ե՛ւ հրեաները ստեղծել ենայդ համազգային համակարգի ամենաուժեղ կառոյցը՝ ընտանիքը:

Երկուազգերի համար էլ այն գրեթէ ունիւերսալ է, ինչը նշանակում է՝ այդ բջջիներսում փոխյարաբերութիւններն այնքան ամուր ու բազմակերպ են, որկարող են գործել որեւէ էթնոսում բոլոր հնարաւոր ու անհնարիրավիճակներում:Այսպիսով՝ հայ ազգի ամենաբնորոշ մարդկային տիպերը մտաւորւած են,այսպէս կոչւած, «միջակացւած-ունիւերսալ» սոցիալական տեսակի մէջ, իսկվերջինս չի կարող ունենալ ընդհանուր, պետական նպատակներ: Նրանցմիաւորող միակ գործօնը անձնական հարստացումն է: Այդ հիմքի վրայանհնար է կառուցել իշխանութեան պետական մեխանիզմ:Դարաւոր դեգերումների հետեւանքով հրեաները ամբողջութեամբ կորցրելեն գիւղացիութիւնը՝ որպէս խաւ: Ու եթէ այսօր Իսրայէլն իր էթնոսի միմասին «աւետեաց երկրին» ամրացնելու ուժ եւ իմաստութիւն չունենայ,բաւականաչափ դժւար կը լինի գոյատեւել՝ որպէս պետութիւն, որպէս ազգ:Հրեաների մէջ գիւղացիութիւնը (որեւէ էթնոսի հիմքը) սրբագրում է ազգիհամատեղ երեւակայութիւնը այստեղից է սկիզբ առնում հոգեւորզարգացման, նորացման ուղին: Առանց այդ նորացման չի կարող երեւանգալ հրեայ ժողովրդի էթնոգենեզի նոր փուլը:Առաջին հանրապետութիւնը (1918-1920 թթ.) դարձաւ հայկական առաջինպետութիւնը հազարամեայ ընդմիջումից յետոյ: Իր պատմականտարածքում այդ պետութեան բնակչութեան գերակշիռ մասըգիւղացիութիւնն էր: Առաջին հանրապետութիւնում պետական կամքիկազմակերպումը, պետական մտքի բացայայտումն իրականացւում էրհարեւանների կողմից չդադարող ոտնձգութիւնների պայմաններում եւտարբեր երկրներից հապշտապ ժամանած, ազգի մտային ուժերիաջակցութեամբ: Սա չէր կարող իր հետքը չթողնել պետականգիտակցութեան մէջ իրականութեան վերականգնման որակի վրայ,սեփական ուժերի ու առաջադրւած խնդիրների ստոյգ գնահատականների,ինչպէս նաեւ դրանց իրագործման ժամանակի ու տեղի վրայ:

Իսրայէլն այն պետութիւնն է, որն ամբողջովին վերակառուցում է (իսկգուցէ դա նոր էթնոգենեզի պատմական շրջադարձային փուլ է) սեփականէթնոսը պատմական հայրենիքում Ռուսաստանի, Եւրոպայի, Ամերիկայի, Աֆրիկայի, Միջին Արեւելքի հրեական սփիւռքի տարրերից... Սամարդկութեան պատմութեան մէջ իր նախադէպը չունեցողփորձարարութիւն է, քանի որ պահպանում է աւանդոյթների ողջ կառոյցը՝հանդիսանալով հրեայ ժողովրդի պատմութեան մէջ իր նախադէպըչունեցող փորձառութիւն է, քանի որ պահպանում է աւանդոյթների ողջկառոյցը՝ հանդիսանալով հրեայ ժողովրդի պատմութեան կենդանիշարունակութիւնը: Անվիճելի է, որ Իսրայէլը կօժանդակի հրեայ ողջ ազգիերիտասարդացմանը, նորացմանը (յիշենք Ֆ. Կաֆկայի խօսքերը. «Մենք՝հրեաներս, ծնւում ենք արդէն ծերացած»)՝ նոր հազարամեակի սրընթաց,համընդհանուր արագութիւնների ռիթմի միանալուն:

Ինչպէս ցանկացած աւարտուն համակարգ, իւրաքանչիւր ժողովուրդապրում է իր ժամանակը, որը շատ հաճախ չի համընկնում օրացոյցի հետ,ժողովուրդների մեծ մասը հապաղում է իր զարգացման մէջ:Յայտնի է, որ հայերի ազգային խառնւածքում զգացմունքային-ռոմանտիկսկիզբը համադրւում է ծայրայեղ ռացիոնալիզմի հետ: Միջակացւած-ունիւերսալները կառուցում են իրենց անիրականանալի դղեակներն ուհեքիաթներ հիւսում պետական հարցերի շուրջ, իսկ կենցաղային, առօրեայկեանքում ծայարայեղ հաշւենկատ են: Կարող ենք պնդել. որպէս ազգայինհաւաքականութիւն հայերն ունեն մեծ սիրտ ու փոքր հոգի (վեհանձն են ուփոքրոգի): Պատճառն էլ միակն է, որ հէնց միջակութիւնն է գլխաւորումազգային միտքն ու արտայայտում նրա կամքը: Հէնց այդ միջակութիւնն է,որ կործանել է հայոց պետականութիւնը վաղ միջնադարում եւ այսօր էլհամառօրէն շարունակում է ղեկավարել հասարակութիւնը: Ի վերջոյ, հէնցայդ ընտրութիւնն է կատարում ազգը, երբ դէմ հանդիման է մնումսեփական ճակատագրի հետ: Ինչ կատարւել է մեզ հետ դարերի ընթացքում,մեր ազգային մտքի՝ որպէս մեր կեանքը բացայայտող ու մոդելաւորողմեխանիզմի թերութիւններն են կամ, աւելի ստոյգ, թուլութիւնը:Չնայած հրեաների՝ աշխարհասփիւռ լինելու հանգամանքին, նրանքպահպանել են իրենց կրօնապաշտութիւնն ու ստեղծել են կրօնական միշարք կլաններ ու կաստաներ: Ազգային կեանքի այդ ենթակառոյցներն են,որ որոշում են հրեայ ազգի դաւանանքի խորութիւնն ու ամրութիւնը:հայերը մեծ մասամբ հեռու են կրօնից, եւ նրանց խոր կրօնապաշտութեանմասին խօսել չենք կարող:
Ազգային պետութիւն ստեղծելու զուգընթաց ե՛ւ հրեաները, ե՛ւ հայերըսկսում են վերանայել իրենց հայեացքը աշխարհի նկատմամբ՝ ձեւափոխելովոչ միայն առաջարդւած խնդիրների հերթականութիւնը, այլեւբովանդակութիւնը: Անհրաժեշտ է բաց լինել աշխարհի առջեւ՝ պայմանով,որ այսպէս կոչւած գենոֆոնդը, որը կազմում է ազգային տեսակի հիմքը եւնրա աշխարհաընկալումների արտայայտիչ է, մնայ անձեռնմխելի:Իսրայէլում ազգային կեանքի խարսխւած է կաստայական սկզբունքներիվրայ, իսկ հայերի մէջ այսօր առկայ է տոհմական ու պատահականյարաբերութիւնների վերակենդանացող դերը, այսինքն՝ հայերի դէպքումընտրութիւնն ընթանում է մարդկային յատկանիշերի պակաս արդիւնաւէտու քաոսային դիապազոնում, այսինքն, հայերը տեսնում են աշխարհըձեւախեղւած, ոչ ճիշտ: Իսկ դա արդէն աշխարհի հետ բախման մէջ մտնելուպատճառ է:

Դարեր շարունակ հրեական էթնոսի ներսում տիրող հոգեբանական հենքըծանր էր, ճնշող: Բայց 19-րդ դարի վերջում սկսւում է ներքին էթնիկկապերի նորացում՝ հոգեբանական հենքն աստիճանաբար կայուն ուկառուցողական բնոյթ է ձեռք բերում:Հայ ազգի հոգեբանական հենքը դեռեւս չի հաւասարակշռւել՝ պահպանելովխորացման բոլոր նախանշանները: Եղեռնի հոգեբանական խեղւածքինաւելացան խորհրդայնացման բոլոր արատները: Այստեղից էլ՝ սփիւռքիերկակի վերաբերմունքը Խորհրդային Հայաստանի (նրա մի մասը հնազանդծառայում էր ԽՍՀՄ-ին ու ՊԱԿ-ին, ինչը կատարւեց նաեւ հրեաների հետ),իսկ հիմա էլ՝ անկախ պետութեան, նրա ղեկավարութեան հանդէպ: Աւելին,հայկական Սփիւռքի բոլոր կարեւորագոյն արատները ներթափանցում ենՀայաստան ու դառնում ազգային կեանքի կարեւոր բաղադրիչներ:Խորհրդային Հայաստանի (հիմա կարող ենք ասել, որ այն հայ ժողովրդիբազմադարեայ պատմութեան ընթացքում ամենահզօր ու ծաղկուն երկիրնէր) վերափոխումը Հայաստանի Հանրապետութեան իրականացւում էհիւանդագին ու բացարաձակապէս չարդարացւող գործողութիւններով,ինչպէս ՀՀ առաջին, այնպէս էլ երկրորդ նախագահի կողմից:Իրականութիւնն արագ բացայայտելու եւ առաջադրւած խնդիրներըվերլուծելու, օտար միջավայրում իրական աշխարհի կառոյցը գիտակցելուկարողութեամբ օժտւած է ե՛ւ հայկական, ե՛ւ հրեական սփիւռքը:Իրականութեան մէջ արագ ադապտացումը այս ժողովուրդներինմանութեան եզրերի է բերում նաեւ ազգային կեանքի առումով:

Սեփականու օտար կեանքի ընկալման մեխանիզմն առաւել ճշգրիտ արտացոլւում էյատկապէս նրանով, թէ իրականութիւնը, որում յայտնւել են հայն ուհրեան, ի՛նչ ճշգրտութեամբ է ընկալւում եւ ինչ արագութեամբ էադապտացւում իւրաքանչիւրի էութիւնը: Ըստ իս՝ հրեաները յստակօրէնգտնւում են սեփական ժողովրդի, սեփական ազգային շահերի ներսում(երբեմն ընդլայնելով ազգայինի սահմանները), եւ այս դէպքում նրանցօգնում է զսպող մեխանիզմը, որը գործում է կեանքի ընկալման բոլորմակարդակներում: Իսկ հայը նոյն իրավիճակում հաճախ կորցնում է այդսահմանը, դառնում է ուրիշ էթնոսների կրողը կամ կեանքի օտար մոդելիջատագովը, ինչը եւ յանգեցնում է ուծացման:Եւ իրօք, հայերը հաճախ, իսկ երբեմն՝ լիովին հրապուրւում են օտարերկրով, ժողովրդով, փորձում են աւելի խոր թափանցել շրջապատողաշխարհի հիմնախնդիրների մէջ եւ անմնացորդ ծառայել դրանց: Հրեաներըաւելի ճշգրիտ ու խիստ են որոշում իրենց եւ օտար չափանիշերը եւ երբեքչեն շփոթում դրանց հերթագայութիւնը:

Հայկական իրականութեան մէջ ակնյայտ է եկեղեցական ինստիտուտիթուլութիւնը, քանզի ո՛չ իր ներքին կամքով, ո՛չ բովանդակութեամբ նա չիկարող լուծել այն հարցերն ու խնդիրները, որոնք կանգնած են իր եւժողովրդի առջեւ: Իսկ հրեաների հոգեւոր հայրերը, սինագոգը, կրօնականմտածողութեան ողջ ինստիտուտը գործում է ոչ միայն ի շահինքնագիտակցութեան, այլեւ գործնականօրէն օգնում է կեանքում առկայշատ խնդիրների լուծմանը: Հոգեկանութիւնն ու իրականութիւնըմերձենում են միմեանց, ինչպէս աւանդոյթ ու արդիականութիւնը:Որեւէ ծայրայեղութիւն (հոգեւոր, կրօնական, ֆիզիկական, քաղաքականեւ այլն) որեւէ ազգային խառնւածքի ներսում պիտի ուղղորդւի ու չպիտիլինի որոշիչ կամ անգամ ժամանակաւորապէս գերակայող կայունհասարակութեան մէջ:

Ինչքան բաց, առարկայական է ազգի ներսում կատարւող անհատիգնահատականի ու ընտրութեան չափանիշը, այնքան ուժեղ է ժողովրդի,պետութեան դիմադրողականութիւնը:

Այս երկու ժողովուրդների կենցաղային իմաստութիւնները Սփիւռքումբովանդակութեամբ շատ հարազատ են իրար, սակայն կան եւտարբերութիւններ: Որպէս կանոն, հայերն առաջ են գնում անձնականհատկանիշերի շնորհիւ, նրանց թիկունքում չկայ ազգայինդիմադրողականութեան մեխանիզմ այն դէպքում, երբ հրեաներն ունեն ոչմիայն գոյատեւման, այլեւ իրական զարգացման կարեւորագոյն այդլծակները: Հրեաները հասել են այն բանին, որ անհատի կամ նրա շրջապատիդիմադրողականութիւնը պաշտպանում է ոչ միայն նրանց, այլեւ ողջհասարակութեան, ազգի խելքը, փորձն ու մտայնութիւնը:Սփիւռքում հրեական կեանքի ներփակութիւնը նրանց ուժի հաւաստումն է,նշանակում է, որ իրենք են ընտրում եւ ոչ թէ հակառակը:

Հայերի դէպքումդա նրանք թուլութեան հաւաստումն է: Հայերի թուլութիւնն այն է, որՍփիւռքում իրենց պանդուխտ են ընկալում, թափառական, ոչ թէ այս կամայն երկրի լիիրաւ քաղաքացի հոգեբանական իմաստով:

Հանրայայտ է, որ մշակոյթը, որպէս գործընթաց, ոչ միայն անընդմէջ էժամանակի մէջ, այլեւ համապարփակ: Այսպիսով, հայ մշակոյթը սկսւել էքրիստոնէութեան ընդունումով եւ աւարտւել է կամ, աւելի ստոյգ, աւերւելէ Անիի թագաւորութեան կործանումով: Ազգային պատմութեան այսժամանակաշրջանը կարելի է բնորոշել որպէս հայկականքաղաքակրթութիւն: 11-րդ դարից յետոյ հայերն ունեն ընդամենըսեփական մշակոյթի դրւագներ, հետագայում որոշ դրսեւորումներպահպանւել են, միւսները՝ ընդհատւել, իսկ մի մասն էլ առաջացել է լոկ 19-րդ դարում կամ անգամ՝ 20-րդ դարում:

Հրեաների աշխարհակալումն այլ,աւելի բարդ ուղի է անցել: Ազգը նախեւառաջ իր ուշադրութիւնըկենտրոնացրել է մարդկային գոյակցութեան հիմնարար հարցերի վրայ:Յուդայականութիւնը, ապա եւ քրիստոնէութիւնը նրանց ազգայինգիտակցութեան կարեւորագոյն փուլերը դարձան: Աշխարհի ընկալմանբնագաւառում բացայայտումները հրեական ազգի համար եղել են ու այսօրէլ մնում են կարեւորագոյնը նրանց ազգային գոյատեւմանառանձնայատուկ ձեւի մէջ: Ինչ վերաբերում է մշակոյթին, ապա ազգայինգեղարւեստական միտքը դրւագային բնոյթ ունի, ու միայնյուդայականութիւնը, որպէս ամբողջական զանգւած, միաւորում,լրացնում ու բացայայտում է հրեաների ազգային մշակոյթը:Այսօր Իսրայէլն ու Հայաստանը կառուցում են իրենց ապագան,միաժամանակ կանգնած են բախտորոշ հարցերի առջեւ, որոնք տարբերւածպատասխան են պահանջում: Երկու երկրներում էլ էթնոսը գտնւում է նորէթնոգենեզի շրջադարձային փուլում, երկուսն էլ պետական ու ազգայինբազմաթիւ խնդիրներ կան, որոնք հնարաւոր է լուծել միայն շահագրգիռերկխօսութեան շնորհիւ: Ներքին ազատութիւնը, արդարութեան ճշմարիտմոդելն ու իրականութեան ծրագրային վերափոխումը նւիրւած,արհեստավարժ ուժերի համախմբումից: Մտայնական, ֆինանսական,տեղեկատւական եւ այլ վեկտորների բացարձակ միաւորումը միայնհնարաւոր կը դարձնի այն բարեբեր հիմքի ստեղծումը, որով լուծում կըստանան երկու ժողովուրդների առջեւ ծառացած բոլոր հիմնահարցերը: