Ռուսաստան. ներքաղաքական իրադրություն

Գագիկ Հարությունյան


Ռուսաստանում, ինչպես և ՀՀ-ում, 2007-2008թթ. կայանալու են խորհրդարանական և նախագահական ընտրություններ։ Հատկանշական է, որ երկու երկրներում էլ 2008-ին ավարտվում է նախագահների պաշտոնավարման սահմանադրական ժամկետը։ Առաջին դեմքերի փոփոխման գործընթացները ՀՀ-ում և ՌԴ-ում ունեն ընդհանրություններ և տարբերություններ։ Նախնական գնահատականներն այսպիսին են. երկու երկրների քաղաքական ընտրանիներն էլ ունեն իրենց իշխանությունը վերարտադրելու բավարար ռեսուրսներ։ Ենթադրվում է նաև, որ ՌԴ-ում և ՀՀ-ում հիմնականում պահպանվելու է ներկայում գոյություն ունեցող քաղաքական կուրսը, և դա բխում է երկու երկրների ազգային շահերից։ Միևնույն ժամանակ, հայտնի է, որ իշխանափոխության գործընթացները, որքան էլ նախապես ծրագրվեն, պարունակում են որոշակի ռիսկեր և անորոշություն։

ՌԴ քաղաքական ընտրանու պահպանողական մոտեցումները.

Այսօր Ռուսաստանի ներքաղաքական զարգացումները ենթարկվում են «հետպուտինյան դարաշրջանին» նախապատրաստվելու տրամաբանությանը, և այդ տեսանկյունից նախագահ Պուտինի շուրջ համախմբված ընտրանու համար առաջնայինը անձնական կարգավիճակի և շահերի պահպանման խնդիրը չէ։ Համաձայն տարբեր գնահատականների՝ մոսկովյան և մարզային բարձրամակարդակ «նոմենկլատուրայի» 30-40%-ը կազմում են հատուկ ծառայությունների նախկին աշխատակիցները և բանակի պաշտոնաթող սպաները։ Ընտրանու այդ շերտը, հիմնականում, ավելի հարմարված է գործելու պետական կառույցներում, քան ձեռներեցության կամ այլ ոլորտներում։ Պետական ծառայությունը համապատասխանում է նախկին սպայակազմի մասնագիտական պատրաստվածությանը, մտածելակերպին և մենթալիտետին։ Նման հատկանիշներ և պահպանողական կողմնորոշումներ ունեցող ընտրանու ձևավորումը, համաձայն Պուտինի նախագծի, պետք է նպաստեր Ռուսաստանի վերականգնմանը, և այդ մոտեցումն իրեն արդարացրեց. ՌԴ հայտնի հաջողությունները պետականաշինության բնագավառում զգալի չափով պայմանավորված են նման ընտրանու առկայությամբ։ Այդ ընտրանին է, որ այժմ վերահսկում է պետական-վարչական և նյութական ռեսուրսների մի զգալի մասը և Պուտինի հենարանն է երկրում։
Ելնելով վերոնշյալ հանգամանքներից՝ «պուտինյան թիմն» ավելի քան սուր է ընկալում ներկա պետականակենտրոն քաղաքականության հնարավոր փոփոխման հետևանքները։ «Նոմենկլատուրայի» համար գաղտնիք չէ, որ «կուրսի փոփոխման» սցենարը ոչ միայն կվտարի առանձին անհատների իշխանական բուրգից, այլև խաղից դուրս կբերի ներկայիս ընտրանու գրեթե ողջ կազմը։ Այդ ամենը «նոմենկլատուրային» թելադրում է գործել թիմային, կորպորատիվ սկզբունքներով, ինչն անհամեմատ արդյունավետ է դարձնում նրանց գործունեությունը։ Թերևս, այս հանգամանքն էլ «պուտինյան գծի» շարունակականության ապահովման գրավականներից մեկն է։

Պուտինի «հետնորդի» հիմնախնդիրը և «անորոշության» մարտավարությունը.

Ռուսաստանի պետականության վերականգնումը կապվում է Պուտինի անվան հետ (բավական է նշել, որ 1999թ. այդ երկրի բյուջեն կազմում էր մոտ $25 մլրդ, իսկ 2007թ. բյուջեն պլանավորվում է ավելի քան $250 մլրդ-ի չափով)։ Նրա վարկանիշը (այն որոշ ժամանակահատվածներում հասել է մինչև 70%-ի), հսկայական վարչական ռեսուրսը և լուրջ ընդդիմության բացակայությունը գրեթե կասկած չեն հարուցում այն հարցում, որ ՌԴ ապագա նախագահ կդառնա նա, ում մատնացույց կանի Պուտինը։
Միևնույն ժամանակ, առայսօր Պուտինի «հետնորդի» խնդրում անորոշություն է տիրում։ Այս տարվա սկզբին թվում էր, թե ընտրություն պետք է կատարվի Սերգեյ Իվանովի և Դմիտրի Մեդվեդևի միջև (որպես հնարավոր թեկնածու դիտարկվում էր նաև Դմիտրի Կոզակը, չնայած վերջինս հերքում էր նման հնարավորությունը): Սակայն Պուտինը հետագայում շփոթություն մտցրեց այդ հարցում՝ հայտարարելով, թե «հետնորդը» կարող է այնքան էլ քաջածանոթ չլինել լայն հանրությանը։ Նման հայտարարությունից հետո, հիշելով Մ.Ֆրադկովի՝ բոլորի համար անսպասելիորեն վարչապետ նշանակվելը, ռուսաստանյան ԶԼՄ-ում սկսեցին շոշափվել ամենազանազան տարբերակներ. հատկապես ուշադրության էր արժանի «Ռուսաստանյան երկաթգծեր» ԲԲԸ նախագահ Վլադիմիր Յակունինի հնարավորությունների քննարկումը։ Վարկածը հիմնավորվում էր նրանով, որ «պիտերյան-չեկիստական» թիմի այդ գործիչը «Ազգային փառքի կենտրոնի» հոգաբարձուների խորհրդի և «Անդրեյ Պերվոզվաննի» հիմնադրամի նախագահն է, իսկ վերջիններս այն «փակ» կազմակերպություններն են, որտեղ ռուսական հոգևոր և աշխարհիկ բարձրագույն վերնախավը նախագծում է Ռուսաստանի զարգացման գաղափարախոսությունը և ռազմավարությունը։
Բոլոր պարագաներում, «անորոշության» մարտավարությունը պայմանավորված է ոչ միայն նրանով, որ վաղօրոք հայտարարված հավակնորդը կարող է ընկնել մրցակիցների և ընդդիմադիրների «հարվածի» տակ։ Ակնհայտ է, որ նման իրավիճակը Պուտինին առավելություններ և հնարավորություններ է տալիս։ Նշենք դրանցից մի քանիսը.

** Անորոշությունը խթանում է մրցակցությունն ընտրանու տարբեր խմբավորումների միջև։ Դա, իր հերթին, բացահայտում է այս կամ այն խմբավորման և առաջատար անձի ներուժը, «մարտական» որակները, մտադրությունները և հնարավորությունները։ Նման մթնոլորտը ստիպում է հանրային ելույթներ ունենալ, ինչը թույլ է տալիս որոշել այս կամ այն հավակնորդի կերպարի (իմիջի) ընկալումը հանրության կողմից։ Այդ ամենի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքումը և վերլուծությունը թույլ են տալիս Պուտինին ապագայում առավել հիմնավորված ընտրություն կատարել։

** Անորոշությունը ստեղծում է իրավիճակներ, որոնք թույլ են տալիս իրատեսական գնահատել հնարավոր «հետնորդի»՝ Պուտինի նկատմամբ ունեցած անձնական նվիրվածության և հավատարմության աստիճանը։ Այս խնդիրը հատկապես կարևոր է, քանի որ կան բոլոր հիմքերը կարծելու, թե Պուտինը գոնե առայժմ դեմ է երրորդ անգամ վերընտրվելուն (ըստ որոշ մոտեցումների՝ նման տարբերակը գործնականում բացառվում է), սակայն ցանկանում է (գուցե և պարտադրված է) 2008-ից հետո էլ շարունակել կարևոր դերակատարում ունենալ ՌԴ քաղաքական կյանքում։ Դա հնարավոր է միայն ապագա նախագահի հետ հատուկ պայմանավորվածությունների և վերջինիս անձնական հավատարմության առկայության պարագայում։ Նկատենք, որ ԶԼՄ-ում պարբերաբար հայտնվում են նյութեր, որտեղ Պուտինի համար 2008-ին կանխատեսվում են ամենազանազան պաշտոններ, սկսած Գազպրոմի կամ Հյուսիսային-եվրոպական գազատարի ընկերության ղեկավարից մինչև վարչապետ կամ «Եդինայա Ռոսիայի» նախագահ և այդ կարգավիճակով` Դումայի նախագահ։ Որպես ավելի իրատեսական կարելի է դիտարկել Պուտինի՝ ՌԴ Պետխորհրդի նախագահ դառնալու վարկածը։ Այդ կառույցը (ներկայում այն գլխավորում է նախագահը) սահմանադրական ձևակերպում չունի, սակայն նրա իրավասությունները կարելի է ընդլայնել Դումայի ընդունած որոշման հիման վրա։ Լինելով Պետխորհրդի նախագահ՝ Պուտինը կարող է իր հեղինակությամբ վերահսկել իրադրությունը երկրում, ինչպես դա ժամանակին անում էր Դեն Սյաոպինը Չինաստանում։ Այս վարկածի օգտին է անուղղակիորեն խոսում նաև այն, որ ԶԼՄ-ում պարբերաբար քննարկվում է այդ կառույցը Պետերբուրգ տեղափոխելու խնդիրը, և Պետխորհրդի որոշ նիստեր արդեն իսկ կայացել են այդ քաղաքում։

«Հետնորդի» հարցում տիրող անորոշությունը հատկապես ազդում է մարզային և ոչ այնքան բարձրամակարդակ մոսկովյան նոմենկլատուրայի վրա. այդ շերտը, չունենալով գործելու այլ լծակներ, այսօր ցուցաբերում է «նախաձեռնություն ներքևից»՝ առաջարկելով կատարել սահմանադրական փոփոխություններ և երրորդ անգամ վերընտրել Պուտինին։ Այլ կերպ են ընթանում գործերը «բարձր» ոլորտներում։
Գաղափարախոսական գործոնը և կադրային փոփոխությունները.
Պուտինի վարչակազմն առանձնահատուկ կարևորում է գաղափարախոսական խնդիրները։ Պաշտոնապես ընդունված է համարել, որ այդ խնդիրներն առանցքային են Ռուսաստանի համար՝ ելնելով այն պրագմատիկ թեզից, որ առանց գաղափարախոսության Ռուսաստանն անհնար է կառավարել։ Այդ ոլորտի պատասխանատուն է նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Վլադիսլավ Սուրկովը, որը վերջերս հնչեցրեց «ինքնիշխան դեմոկրատիայի» (տերմինն առաջին անգամ կիրառել են Թայվանի իշխանությունները՝ այդպիսով հակադրելով իրենց ժողովրդավարությունը մայրցամաքային Չինաստանի սոցիալիստական համակարգին) վերաբերյալ տեսակետը։ Համաձայն այդ դրույթի՝ արևմտյան (և հատկապես անգլոսաքսոնյան) պատկերացումները ժողովրդավարության վերաբերյալ ունիվերսալ բնույթ չեն կրում և այդպիսով չեն կարող հիմք ծառայել այլ երկրների ներքին գործերին միջամտելու համար։
Այս ամռանը հնչեցված «ինքնիշխան դեմոկրատիա» դրույթը լայնորեն տարածվել էր և տեղ էր գտել «եդինոռոսների» ծրագրային փաստաթղթերում։ Հատկանշական է նաև, որ այդ բառակապակցությունը սկսել էր կիրառել նաև պաշտպանության նախարար Ս.Իվանովը։ Սակայն շուտով «ինքնիշխան դեմոկրատիա» ձևակերպման դեմ հանդես եկավ փոխվարչապետ Դ.Մեդվեդևը, իսկ վերջերս (ավելի փափուկ արտահայտություններով)՝ նաև Պուտինը։
Ակնհայտ է, որ գաղափարախոսական տերմինների վերաբերյալ բանավեճն արտահայտում է Կրեմլի ներսում ընթացող «միջկլանային» պայքարը։ Նման է նրան, որ ելնելով իրեն հայտնի նկատառումներից՝ Պուտինը ձգտում է (գոնե առայժմ) նվազեցնել «պիտերյան-չեկիստական» թևի (որի առաջատարներից են Ս.Իվանովը, Ն.Պատրուշևը) ազդեցությունը և բարձրացնել «պիտերյան-համալսարանական» (որի կազմում են Պուտինի շրջապատի մարդիկ դեռևս Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանում աշխատելու ժամանակվանից, որոնցից նշենք Դ.Մեդվեդևին և Դ. Կոզակին) խմբավորման հեղինակությունը։ Այդ միտումը նկատվում է նաև նախագահի այլ գործողություններում։
Օրերս Պուտինի հրամանագրով աշխատանքից ազատվեցին մաքսանենգության մեջ մեղադրվող մի շարք բարձրաստիճան չեկիստներ։ Դրանց թվում էին ՖՍԲ Սեփական անվտանգության վարչության պետ, գեներալ-լեյտենանտ Ալ.Կուպրյաժկինը և Գործունեությունն ապահովող ծառայության պետ, գեներալ-գնդապետ Ս.Շիշինը։ Նախագահի այդ քայլը մոսկովյան մի շարք փորձագետներ մեկնաբանում են որպես ՖՍԲ տնօրեն Պատրուշևի դեմ ուղղված քայլ։ Նման վարկածը չի կարելի բացառել, քանի որ այն հաստատվում է այլ անուղղակի վկայություններով։ Օրինակ՝ Վլադիմիր Ուստինովի պաշտոնանկությունը (նրա ներկայիս իրավասությունները՝ որպես Արդարադատության նախարար, դժվար է համեմատել Գլխավոր դատախազի հնարավորությունների հետ) կապվում էր բարձրաստիճան պաշտոնյաների դեմ պայքարում նրա՝ ավելորդ եռանդ ցուցաբերելու հետ։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ առանց Կրեմլի աջակցության՝ Ուստինովը դժվար թե ինքնուրույն քայլեր կատարեր, և կարելի է կարծել, թե այդ խնդրում նրա հենարանն էր նախագահի օգնական և նախագահի վարչակազմի ղեկավարի տեղակալ Իգոր Սեչինը։ Վերջինս «պիտերյան» թիմից է և նախկինում ծառայել է ռազմական հետախուզությունում։ Հատկանշական է, որ Սեչինի դուստրը Ուստինովի տղայի կինն է։
«Համալսարանական պիտերցիների» թիմի ուժեղացման մասին է վկայում նաև Դ.Կոզակի (որն, ի դեպ, Պուտինի 2003թ. նախընտրական շտաբի պետն էր և ժամանակին համարվում էր որպես վարչապետության ամենահավանական թեկնածու) իրավասությունների մեծացումը. վերջերս նա նշանակվեց Հարավային դաշնային օկրուգի սոցիալ-տնտեսական հանձնաժողովի նախագահ, որի կազմում են 11 դաշնային նախարար և 13 մարզի ղեկավար։ Այդ հանձնաժողովն անվանում են Հարավային դաշնային օկրուգի կառավարություն։

Հետևություններ.

Կարելի է արձանագրել, որ ռուսաստանյան վերնախավում ընթացող մրցակցությունը սրվում է, և այդ միտումը սաստկանալու է։ Առայժմ ամեն ինչ վկայում է այն մասին, որ նախագահ Պուտինը վերահսկում է իրադրությունը։ Միևնույն ժամանակ, ներկա պահին դիրքային պայքարում որոշակի առավելության է հասել «պիտերյան–համալսարանական» թիմը։ Տպավորությունն այն է, որ եթե Պուտինն այսօր կատարեր իր ընտրությունը, ապա նախագահի և վարչապետի պաշտոնները «կտրվեին» Դ.Մեդվեդևին և Դ.Կոզակին (չբացառելով, որ «հետնորդը» կարող է լինել հենց վերջինս)։ Միևնույն ժամանակ, պետք է նշել, որ այդ գործիչների իմիջը և վարկանիշը, ինչպես ցույց են տալիս տարբեր սոցհարցումների արդյունքները, առայժմ բավարար բարձրության վրա չեն։ Սակայն պայքարը դեռ նոր է սկսվել, և իրատեսական կանխատեսումները հնարավոր են միայն 2007-ի կեսերից սկսած։