ԱՄՆ-ի սահմանադրությունն անկատար է

Սենֆորդ Լեւինսոն

Los Angeles Times

Ամերիկայի հիմնական օրենքը, որը շատերը նրա մեծագույն ձեռքբերումն են անվանում, իրականում երկրի ոչ դեմոկրատական կառավարման հիմքեր է պարունակում:
ԱՄՆ-ում Սահմանադրությունը ցանկացած օրենքից ավելի են հարգում: Դա մեր հիմնարար փաստաթուղթն է, եւ ընտրված յուրաքանչյուր նախագահ, պաշտոնի անցնելով, երդվում է սույնը պահպանել եւ պաշտպանել, իսկ մեր դատավորները, թալմուդականների նման, 200 տարուց ավելի շարունակում են Սահմանադրությունը մեկնաբանել եւ վերամեկնաբանել: Դա ամերիկյան դեմոկրատիայի խորհրդանիշն է եւ աշխարհում մեծագույնն է համարվում: Մինչդեռ մեր Սահմանադրությունն իրականում այնքան անկատար է, որ սպառնում է լուրջ խնդիրներ լուծելու մեր ունակությանը, որոնց այսoր բախվել է երկիրը: Նրա հիման վրա է ձեւավորվել քաղաքական կարգը, որը տառապում է «դեմոկրատիայի պակասից»: Տերմին, որը հաճախ օգտագործվում է ԵՄ-ի պարագայում, բայց, ավաղ, մեր հասարակության համար առավել այժմեական է:
Խոսքը տեսական պլանի վերացական բացթողումների մասին չէ: Այսօր, օրինակ, ամերիկացիների մեծ մասը դժգոհ է գործող Կոնգրեսի եւ նախագահի աշխատանքից: Սոցիոլոգիական հարցումների մասնակիցների երեք քառորդը վստահ է, որ երկիրը սխալ ճանապարհով է ընթանում: Նման պատասխանները վկայում են, որ ընտրախավին չի բավարարում ստեղծված իրավիճակը:
Կարելի է, իհարկե, պնդել, թե սա ժամանակավոր երեւույթ է, իշխանության հանդեպ անցողիկ հակակրանք, եւ նոյեմբերին կայանալիք ընտրությունների արդյունքները կհանդարտեցնեն դժգոհներին: Սակայն նման պնդումները սխալ են: Ցավալի է, բայց փաստ, որ միջանկյալ ընտրությունների արդյունքն այնքան էլ կախված չէ մեր Սահմանադրության բնույթից:
Առաջին` ինչ էլ պատահի, Ջորջ Բուշը կմնա Սպիտակ տանը մինչեւ 2009 թվականի հունվարի 20-ը, թեկուզ այդ պաշտոնում նրա գործունեությունը չեն խրախուսում ամերիկացիների 60 տոկոսը: Աշխարհում գործող քաղաքական համակարգերի մեծ մասը նախատեսում է մեխանիզմներ, որոնք թույլ են տալիս փոխել այն առաջնորդին, որը կորցրել է հասարակության վստահությունը: Օրինակ` Մեծ Բրիտանիայում ժամանակին թորիներն առանց վարանելու պաշտոնանկ արեցին Մարգըրեթ Թետչերին` համարելով, որ նա այլեւս չի համապատասխանում առաջնորդի դերին: Այսօր լեյբորիստները պատրաստվում են նույնկերպ վարվել Թոնի Բլերի հետ: Մեր Սահմանադրության համաձայն` նախագահին կարելի է պաշտոնից զրկել, եթե նա հանցագործություն է կատարել, բայց սովորական անիրազեկությունը հաշիվ չէ: Ընդ որում, ամենեւին պարտադիր չէ երկրում խորհրդարանական հանրապետություն հռչակել, որպեսզի Կոնգրեսը նախագահին «անվստահության քվե» հայտարարել թույլ տվող մեխանիզմ ստեղծի: Իսկ առայժմ Բուշը ցանկացած արդյունքի դեպքում կպահպանի իր լիազորությունները, այդ թվում նաեւ` վետոյի իրավունքը Կոնգրեսի ընդունած օրենքների վրա, ինչը ամերիկյան քաղաքական համակարգի հակադեմոկրատական եւս մի բաղկացուցիչն է: Վետոյի իրավունքը մի եզակի անհատին թույլ է տալիս չեղյալ հայտարարել խորհրդարանական մեծամասնությամբ ընդունված որոշումները` նախագահին ըստ էության դարձնելով առանց դրա էլ մեծածավալ օրենսդրական համակարգի անկախ «երրորդ պալատ»: Օրենսդրական գործընթացի հենց այս եռաստիճան բնույթն է բացատրում, թե ինչու է այդքան դժվար, իսկ երբեմն էլ անհնար` մեր երկրում առաջադեմ օրինագիծ ընդունելը եւ նախագահի ստորագրությունն ստանալը:
Սահմանադրության հանդեպ դժգոհության հատուկ պատճառներ ունեն կալիֆոռնիացիները: 35 միլիոն բնակչություն ունեցող այս նահանգը Սենատում նույն թվով ներկայացուցչություն ունի, որքան Վայոմինգը` իր 500 000 բնակիչներով:
Ինչպե՞ս կարելի է կայացած համարել մի համակարգ, որի շրջանակներում Բարբըրա Բոքսերը 2004 թվականին վերընտրվեց Սենատում` ստանալով 6, 5 միլիոն ձայն, բայց նույնպիսի լիազորություններ ստացավ նաեւ Ալյասկայի ներկայացուցիչ Լիզա Մուրկովսկին, որի համար քվեարկել էին 150 000 ընտրողներ: Շատ դժվար է պատկերացնել «մեկ մարդ՝ մեկ ձայն» սկզբունքի խախտման ավելի աղաղակող օրինակ, որի հավատարիմ հետեւորդներն ենք համարում մեզ:
Ընդ որում` խոսքը կրկին չի վերաբերում տեսական բնույթի խնդրին: Ըստ հետազոտողների` այն փաստը, որ նահանգները, որտեղ բնակվում է երկրի բնակչության 5 տոկոսից ոչ ավելին, վերահսկում են Սենատի աթոռների 25 տոկոսը, հանգեցնում է դաշնային ներդրումների վերաբաշխման` խիտ բնակեցված նահանգներից (Կալիֆոռնիա, Նյու Յորք) նոսր խտություն ունեցող տարածաշրջաններ, որոնք գործող քաղաքական համակարգի շնորհիվ հայտնվում են արտոնյալ վիճակում:
Իրականում Կալիֆոռնիան ավելի քիչ ազդեցություն ունի Սենատում, քան քիչ բնակչություն ունեցող նահանգները, ինչի պատճառը կուսակցական համակարգում բարձրագույն պաշտոնների բաշխումն է: Օրինակ` դեմոկրատների գրեթե բոլոր առաջնորդները ծնունդով սակավաբնակ նահանգներից են: Վերջին 30 տարում այդ կուսակցության ղեկավարներն են եղել Մոնտանայի (Մայք Մենսֆիլդ), Արեւմտյան Վիրջինիայի (Ռոբերտ Բիրդ), Մենի (Ջորջ Միթչել), Հարավային Դաքոտայի (Թոմ Դեշլ), Նեւադայի (Հարրի Ռեյդ) նահանգների ներկայացուցիչները: Ինչ վերաբերում է Հանրապետական կուսակցությանը, ապա նույն ժամանակահատվածում կուսակցության ղեկավարներն են եղել Թենեսիի (Հովարդ Բեյքեր եւ Բիլ Ֆրիստ), Քանզասի (Բոբ Դոուլ), Միսիսիպիի (Թրենթ Լոթ) նահանգների ներկայացուցիչները:
Թվում էր, թե Կալիֆոռնիան պիտի լուրջ առավելություններ ունենա, քանի որ այնտեղ ավելի մեծ թվով ընտրողներ են բնակվում, քան ցանկացած այլ նահանգում: Սակայն այդպես չէ: Պատճառը պարզ է: Առաջին պատճառը ընտրողների կոլեգիայում սակավաբնակ նահանգների ոչ համամասնական ներկայացուցչությունն է. նրանցից յուրաքանչյուրի համար կոլեգիայում երաշխավորված է նվազագույնը երեք տեղ: Երկրորդ` կոլեգիայի կառուցվածքի պատճառով ընտրարշավի ընթացքում նախագահի թեկնածուները ուշադրությունը բեւեռում են «ճակատային» նահանգների վրա, որտեղ ընտրողների ձայները համարյա կիսվում են:
Արդեն մի քանի տարի է, ինչ Կալիֆոռնիան չի մտնում նման նահանգների թվի մեջ: Այդ իսկ պատճառով ընտրողների կոլեգիայում իր հաղթանակը ապահովել ձգտող ոչ մի թեկնածու այս նահանգին հատուկ ուշադրություն չի դարձնում: Թեկնածուներից մեկը (օրինակ` դեմոկրատ) կալիֆոռնիացիների աջակցությունը բնականոն է համարում, ինչն ինքնին այդպես էլ պիտի լինի, երկրորդը հաճախ անտեսում է այդ նահանգը: Եթե ամերիկյան դեմոկրատիան համապատասխաներ ժամանակի պահանջներին, եւ նախագահն ընտրվեր ուղղակիորեն, կալիֆոռնիացիների վրա հատուկ ուշադրություն կդարձնեին: Իսկ հիմա թեկնածուներն աշխատում են շահել Օհայոյի մետաղագործների եւ Մայամիի կուբայական ծագմամբ ամերիկացիների համակրանքը:
Սրանք այն բազում խնդիրներից մի քանիսն են, որ պայմանավորված են մեր Սահմանադրությամբ: Հարկ է հիշեցնել նաեւ, որ հետպատերազմյան տարիներին ընտրողների կոլեգիայի շնորհիվ երկրի ղեկավար են դարձել հինգ թեկնածուներ՝ Հարրի Թրումենը, Ջոն Քենեդին, Ռիչարդ Նիքսոնը, Բիլ Քլինթոնը, Ջորջ Ու.Բուշը, որոնք ընտրաձայների բացարձակ մեծամասնությունը չեն ստացել:
Նպատակահարմար չէ նաեւ ընտրությունների եւ երդման արարողության միջեւ ընկած ժամանակահատվածի տեւողությունը, որը գերազանցում է երկու ամիսը. այդ ընթացքում մերժված նախագահի թեկնածուները, որոնք երկրորդ ժամկետ էին առաջադրվել (բավական է հիշել Ջիմի Քարթերին եւ ավագ Ջորջ Բուշին), պահպանում են իրենց լիազորությունները եւ կարող են ցանկացած որոշում կայացնել, նույնիսկ` բավական ոչ միանշանակ: Հարցեր են ծնում նաեւ Գերագույն դատարանի շատ անդամների պաշտոնավարման անհեթեթորեն երկարատեւ ժամկետները. այսօր «նորման» կազմում է 25 տարի, իսկ եթե ընտրվեն այնպիսի «երիտասարդներ», ինչպիսիք են 42-ամյա Քլարենս Թոմասը կամ դատարանի գործող նախագահ, 50-ամյա Ջոն կրտսեր Ռոբերթսը, ապա դատավորները կարող են պաշտոնավարել 30-40 տարի անընդմեջ: Դրանից բացի, ժամկետային սահմանափակումների բացակայության պատճառով դատավորներն իրենք կարող են ընտրել իրենց պաշտոնաթողության պահը` հոգ տանելով, որ հետնորդներին ընտրի նախագահը, որը համամիտ է իրենց քաղաքական տեսակետներին:
Ենթադրել, թե մեր Սահմանադրությունն անթերի է կամ համապատասխանում է ժամանակի պահանջներին` նշանակում է առանց մտածելու նստել մի մեքենայի ղեկին, որի արգելակները խափանված են, իսկ դողերը` մաշված: Նույնիսկ եթե անցյալում նման ուղեւորությունները մեզ համար բարեհաջող էին ավարտվում, անփութություն կլինի մտածել, թե դա կարող է անվերջ շարունակվել:
Ցավոք, ԱՄՆ-ի Սահմանադրությունը, ի տարբերություն Նյու Յորքի կարգավիճակի, չի ընդգրկում այնպիսի դրույթ, որը նախատեսում է 20 տարին մեկ տեղեկանալ քաղաքացիների կարծիքին, թե արդյո՞ք Սահմանադիր ժողով հրավիրելու եւ Հիմնական օրենքի մեջ փոփոխություններ մտցնելու անհրաժեշտություն չկա: Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ մտցնելու արարողակարգը չափազանց բարդացված է. եթե 13 նահանգների օրենսդրական ժողովները չեն ընդունում փոփոխությունը, որը պաշտպանում է երկրի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը, ուրեմն` մերժվում է:
Այս ամենը, սակայն, մեզ չի ազատում մեր Հիմնական օրենքի համապատասխանության հարցը վերլուծելու եւ անընդունելի վտանգը վերացնելու նպատակով միջոցներ ձեռնարկելու պարտականությունից: Վտանգ, որին ենթարկվում է «Ժողովրդի իշխանությունը, ժողովրդի անունից եւ ի շահ ժողովրդի» սկզբունքը` մեր Սահմանադրության մեջ տեղ գտած թերությունների պատճառով: