Փոխհասկացողությունը` կարգավորման բանալի. Պատրա՞նք, թե՞ Իրականություն

Չնայած տարիներ ի վեր շարունակվող բանակցային գործընթացին, Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը նպաստող որևէ կոնկրետ, շոշափելի լուծում արձանագրված չէ: Լուծում, որը լիներ ընդունելի և՛ հայկական, և՛ ադրբեջանական կողմերի համար: տարբեր միջազգային շրջանակների կողմից մեկ անգամ չէ, որ տարբերակներ են առաջարկվել, որոնք պետք է լուծումներ ապահովեին, մոտեցնեին խնդիրն իր հանգուցալուծմանը, սակայն այդպես էլ չիրագործվեցին: Այստեղ մենք մտադիր չենք անդրադառնալ բանակցային գործընթացի ո՛չ պատմությանը, ո՛չ քննարկմանը և ո՛չ էլ մեկնաբանմանը: Հայ իրականության մեջ դա շատ է արվել և արվում է: Սակայն դա վաղուց ի վեր դարձել է ձանձրալի:
90-ականներից ի վեր քիչ բան չի փոխվել: Սակայն ամենակարևորը և ցավալին ժողովուրդների օտարումն է իրենց իշխանություններից թե Հայաստանում և թե Ադրբեջանում: Ղարաբաղյան հակամարտությունը նախ և առաջ ժողովուրդներին վերաբերող խնդիր է, հասարակ մարդկանց, ներկային ու ապագային, նրանց կյանքին ու բեկված ճակատագրերին անդրադարձող ողբերգություն: Ժողովուրդներն են, որ, լինելով 'քաղաքականություն անող' մարդկանց գործունեության առարկա, պետք է առավելագույնս շահագրգռված լինեն խաղաղության վերջնական հաստատմամբ և ընկալեն դա որպես առաջին անհրաժեշտություն, որպես 'միս ու արյուն', այլ ոչ թե` 'հայրենի դիվանագիտության' մտքի 'հաղթական' առկայծում: Հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս պետք է իրենց ժողովուրդներից հոգեբանական օտարման մեջ գտնվող 'պաշտոնական ներկայացուցիչները' բանակցային գործընթացում հաջողություն, ասել է թե խաղաղություն արձանագրեն: Չէ՞ որ այլ են միևնույն երևույթի պատկերացումները. եթե 'պաշտոնական ներկայացուցիչները' խաղաղությունն ու պատերազմը ընկալում են որպես քաղաքական (և՛ ներքաղաքական, և՛ արտաքին քաղաքական) դեստրուկտիվ ազգայնականության շահարկման և սպեկուլյացիայի հումք, ապա ժողովուրդների համար դրանք ուղղակիորեն կենաց-մահու նշանակություն ունեն: Լուրջ չի լինի պնդել, թե տասնյակ տարների խաղաղության և պատերազմի ճամփաբաժնում գտնվող հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդների հոգեկան լարվածությունն ու սպասելիքները համարժեք են 'պաշտոնական' կողմերի սպասելիքներին: Չափազանց մեծ է տարբերությունը 'հոգեբանական գործակիցների' միջև: Պարզ դիտարկումները, երկուստեք ճանաչողական հանդիպումներն ու շփումները, որոնք, որպես կանոն, կազմակերպվում են Հայաստանի և Ադրբեջանի ոչ-կառավարական, հասարակական կազմակերպությունների ջանքերով, հենց դա են ապացուցում: Ըստ այդմ կարող ենք փաստել, որ ընդհանուր առմամբ հակամարտության կարգավորման համար կարևոր և անհրաժեշտ նախապայման է հանդիսանում այն, որպեսզի ներգրավված ժողովուրդները և նրանց ներկայացնող գործիչները հնարավորինս ներդաշնակ լինեն աշխարհի, կյանքի, վերջապես պատերազմի և խաղաղության իրենց ընկալումներում: Որպեսզի 'պաշտոնական ներկայացուցիչները' զերծ մնան հատկապես վերջին հասկացությունները սպեկուլյատիվ մղումների առարկա դարձնելուց, քաղաքականապես ազնիվ լինել և, որպես հետևանք, ու դա ամենակարևորն է, արհեստականորեն էլ ավելի չսրեն ազգամիջյան լարվածությունը, չխորացնեն անջրպետը: Այս առումով հայ և ադրբեջանական իրողությունները, ցավոք,— այնքան էլ հուսադրող չեն: Արդեն ալգորիթմի ուժ է ստացել այն իրողությունը, որ ամեն անգամ, երբ իշխանությունները երկու պետություններում իրենց 'կայունության', 'անսասանության' կամ երկարակեցության հանդեպ որևէ սպառնալիք են 'նախազգում', անմիջապես դիմում են նեղ ազգայնական, անզիջող քաղաքականության մեխանիզմներին ու բառապաշարի օժանդակությանն ու խրախուսմանը: Անտարակույս` նման դեստրուկտիվ գաղափարներով տոգորված հասարակության թիկունքային առկայությունը բնավ լավագույն օգնականը չէ բանակցային գործընթացներում դրական տեղաշարժերի հասնելու համար: Ստացվում է մի յուրատիպ փակ շրջան: Եվ, իհարկե, նման քաղաքականությունը անհամատեղելի է ժողովրդավարական հասարակություն կերտելու պաշտոնական Երևանի և Բաքվի հայտարարություններին:
Ի միջի այլոց, վերանշյալ շարադրանքից ուղղակի հետևում է, որ հակամարտությունների կարգավորման մեջ իր կարևոր, առանցքային դերն ունի կողմերի փոխհասկացողության ձգտումը: Կարծում ենք, որ հատկապես 'փոխհասկացողություն-փոխզիջողականություն' երկմիասնության մեջ պետք է փնտրել խաղաղ կարգավորման բանալին: Այս միտքը նույնպես հանգում է հասարակությունների ժողովրդավարական չափանիշերով վերաշինման գաղափարին: Քանզի ժողովրդավար հասարակության պայմաններում հակամարտ կողմերը առավել հակված են երկխոսության:
Յուրաքանչյուր սթափ մտածող մարդ, յուրաքանչյուր քաղաքացի, որը խաղաղությունը, իր երկրի շինարար ու ստեղծագործ կյանքը գերադասում է պատերազմից, պարտավոր է ամեն ինչ անել, որպեսզի հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդների գիտակցության մեջ օր-օրի արմատավորվի երկխոսության և փոխհասկացողության գաղափարը: Ինչ խոսք, չափից շատ են հոգեբանական նեգատիվներն ու կարծրատիպերը: Շատ են, բայց ոչ անհաղթահարելի: Պետք է ազնվություն և քաջություն ունենալ շտկելու սեփական հոգեբանական պատկերացումները, որպեսզի պատմությունը չներկայանա այդքան մռայլ: Մռայլ, հաճախ իրականությանը հակասելու գնով:
Ըստ որում, կարող ենք ենթադրել, որ ինչպես ժողովրդավարության առկայությունն է նպաստում երկխոսության գաղափարի արմատավորմանը, այնպես էլ երկխոսության և փոխհասկացողության պատրաստ հասարակություններն իրենք են նպաստում ժողովրդավարության կայացմանը: Ասել է թե՝ ժողովուրդների երկխոսությունն ու ժողովրդավարությունը փոխլրացնող, փոխհագեցնող արժեքներ են:
Այսպիսով, երկխոսության, փոխհասկացողության եզրեր գտնելու պարագայում, հակամարտ հասարակություններն արդեն հակված կլինեն կառուցողական, փոխշահավետ զիջումների, որն էլ բնականաբար ենթադրում է համակեցություն: Իսկ լուրջ և առողջ հիմքեր ունեցող համակեցությունը կարող է ապահովել էթնոսների հետագա համատեղ, ներդաշնակ զարգացումը: Փաստորեն, պատրանքային թվացող այս 'երկխոսություն-փոխհասկացողություն-փոխզիջողականություն-համակեցություն-ներդաշնակություն' շղթան այդպիսին է լոկ առաջին հայացքից, և կարևորը առաջին, համարձակ քայլեր անելն է, որոնք, ի դեպ, արդեն նկատելի են: Այլապես ստիպված կլինենք ընդունել, որ ոչ միայն մենք, այլև մեր սերունդները դեռ երկար պետք է խարխափեն դիվանագիտական տերմինների լաբիրինթոսում` գլխավերևում միշտ ունենալով պատերազմի վերսկսման ու սարսափների դամոկլյան սուրը: Նշենք, որ 'երկխոսություն--ներդաշնակություն' շղթան ո՛չ մենք նոր հորինեցինք, ո՛չ էլ միջնորդների հուշարարության արդյունքն է: Այն միշտ էլ գոյություն է ունեցել հայ քաղաքական մտածողության մեջ և այժմեական է հատկապես մեր ժամանակների համար: Ինչ խոսք, որ նման մտքերը միշտ էլ սվիններով են ընդունվել և ընդունվում: Պիտակավորվում են որպես 'ռևիզիոնիստական', 'օպորտունիստական', ընդհուպ` 'դավաճանական': Խորհուրդ կտայինք, սակայն, նման պիտակավորումների հեղինականերին.
-Ձե՛զ պահեք, Հարգարժան Տիկնայք և Պարոնայք, ձեր փքուն բառապաշարը:
Եվ ո՞վ ասաց, որ խաղաղությունը պատերազմից գերադասողը հայրենասեր չէ, և որ դավաճան է հարևանի հետ բարիդրացիության կողմնակիցը: Ո՞վ ասաց, որ պարտադիր է սերունդներին դանդաղ գործողության ռումբ կտակելը, և միայն նման կտակագիրներն են Հայրենիքի իսկական զավակները: Ո՞վ ասաց, որ մեր անվեհեր հայորդիներին կրկին պատերազմի կրակների ու ավերակների մեջ տեսնել ցանկանալն է հայրենասիրություն: Եվ ո՞վ ասաց, որ խաղաղությունը պարտադիր պայման չպետք է լինի մեր ծնված ու դեռ չծնված զավակների համար: Ինչպիսի՜՜քաղաքական թյուրիմացություն, ինչպիսի՜՜ էթնոհոգեբանական կուրյոզ:
Պետք է ձերբազատվել սխալ հոգեբանական ստերեոտիպերից և ձերբազատել դրանցից սերունդներին: Դրա համար պետք է պատրաստ լինել երկխոսության պատրաստակամությունն ընկալել որպես կարևոր պոտենցիալ և կառուցողական բաղադրիչ ներկայիս հեղհեղուկ իրավիճակի վերացման համար: Իսկ դրա համար, իր հերթին, անհրաժեշտ է զինվել համբերությամբ և արդեն լուրջ աշխատանքներ տանել մեր երկու` հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդներին առավելագույնս նախապատրաստելու ուղղությամբ, որեսզի նրանց ընկալելի լինեն երկխոսության և փոխհասկացողության գաղափարները: Ըստ որում, թեթևակի սխալներն ու անհարկի շտապողականությունը այս հարցում կարող են հակառակ, խիստ բացասական հետևանքի բերել:
Հարկ է նշել, որ այս կարևոր աշխատանքներին պետք է ներգրավվեն հատկապես հասարակական նախաձեռնություններն ու ոչ-կառավարական կազմակերպությունները, որոնց դերը այս հարցում դժվար է թերագնահատել: Տեղին կլիներ այս հարցում նաև պաշտոնական շրջանակների դրական արձագանքը և՛ Երևանում, և՛ Բաքվում: Այդուհանդերձ, այս նախաձեռնությունները կարող են և պետք է ընթացք ստանան նաև ինքնուրույն:Վերջում նշենք նաև, որ հայ և ադրբեջանական հասարակությունների հոգեբանական նախապատրաստման և մերձեցման նախաձեռնությունները պետք է բխեն հենց այդ հասարակությունների սթափ գիտակցությունից, կրեն ինքնաբավ բնույթ և, ամենակարևորը, չլինեն որևէ երրորդ կողմի թելադրանքով: Հաջողության դեպքում երկու կողմերի համար ոչ միայն անիմաստ կդառնան միջնորդների կողմերի քաղաքական և ռազմաքաղաքական անընդունելի, վիճելի և վերապահելի առաջարկները, այլև նոր որակ ու արդյունավետ լիցք կհաղորդվի բանակցային գործընթացին:

Դավիթ Պողոսայն